როგორ ააშენეს ძველმა ეგვიპტელებმა გიზას პირამიდები

გიზას პირამიდები

ძველი ეგვიპტე – ეს სიტყვები 4000 წლის განმავლობაში ასოცირდება გიზას დიდ პირამიდებთან და ერთადერთ შემორჩენილ უძველეს საოცრებასთან. რამდენჯერ გვიოცნებია მათ ნახვაზე, ვინ დათვლის რამდენი წიგნი-სტატია წაგვიკითხავს მათი საიდუმლოებების შესახებ. და მაინც, ყველაზე საინტერესო კითხვა – როგორ ააგეს პირამიდები, თითქოს პასუხგაუცემელი რჩება. უნდა ვაღიარო, საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში ვარჩევდი მასალებს, წიგნებს, მათ სანდოობას ვამოწმებდი და ბოლოს და ბოლოს გადავწყვიტე, რომ მათ თავი მოვუყარო და თქვენც გაგიზიაროთ.
გიზას ველზე გათხრებმა, ბოლო 30 წლის განმავლობაში აქამდე არნახულ მასშტაბებს მიაღწია, გაითხარა ნეკროპოლისები, დასახლებები, აღმოჩნდა უამრავი სამუშაო იარაღი, მუშების სასაფლაოები, მათი კვების რაციონის მენიუც კი. და ამ ყველფრის შემდეგ, არსებობენ „მეცნიერები“ და მათი იდეების გამზიარებლები, რომლებიც საოცარ ძველ ეგვიპტურ სამყაროს უგულებელყოფენ, ადამიანის შესაძლებლობებს გვერდზე დებენ და კაცობრიობის მიერ აგებულ ერთ-ერთ ყველაზე საოცარ მონუმენტს არამიწიერ ცივილიზაციებს მიაწერენ.
მაშ ასე, იმედია არ მოგაწყინეთ თავი და ჩემთან ერთად გაეცნობით სწორ არგუმენტებსა და მეცნიერულ კვლევებს.

რამდენი ადამიანი მუშაობდა პირამიდების მშენებლობაზე?
ალბათ, ერთ-ერთი პირველი პარადოქსი რაც პირამიდებთან დაკავშირებით გვახსენდება, ჰეროდოტეს მიერ გაკეთებული ჩანაწერებია, რომ პირამიდას 100 000 მონა აშენებდა. მგონი, ამ საკითხში მაინც ყველა უკვე გავერკვიეთ და ვიცით, პირამიდებს თავისუფალი მოსახლეობა აგებდა ფარაონისათვის, რომელიც დედამიწაზე ჰორის განსახიერებად ითვლებოდა. მოდი ახლა ციფრებს მივუბრუნდეთ. 100 000, მგონი საკმაოდ ყვირის. რა თქმა უნდა, ზუსტი რაოდენობის დათვლა შეუძლებელია, მაგრამ ნებისმიერი კვლევა და გამოთვლა ამტკიცებს, რომ მაქსიმუმ 36 000 მუშა, სრულიად საკმარისი იყო პირამიდების აგებისათვის. მეცნიერების უმეტესობა განიხილავს თეორიას, რომ 20 000 – 30 000 მუშას შესწევდა უნარი შეესრულებინა ეს სამუშაო. არქეოლოგი მარკ ლეჰნერის გამოთვლებით აქ მაქსიმუმ 33 000 ადამიანს შეეძლო ცხოვრება. ის 1992 წლიდან მუშაობს ე.წ. „დაკარგული ქალაქის“ გათხრებზე. ეს ის სამოსახლოა, სადაც მშენებლობაზე დასაქმებული ადამიანები ცხოვრობდნენ. მისი
მარკის გუნდმა, ასევე გამოთვალა რამდენი ადამიანი იყო საჭირო, რომ ყოველდღიურად მშენებლობაზე 340 ქვა მიეტანათ. შედეგი ასეთია: 1200 ადამიანი მუშაობდა კარიერში, ქვის ჭრაზე; 2000 მის ტრანსპორტირებას უზრუნველყოფდა. ადგილზე უკვე ხდებოდა ქვის დამუშავება და უშუალოდ პირამიდაზე ატანა. ამ სამუშაოს ყოველდღიურად დაახლ. 5000 ადამიანი დასჭირდებოდა.
არქეოლოგი რიჩარდ რედინგი – უძველესი ეგვიპტის კვლევის ასოციაციის აღმასრულებელი დირექტორი (AERA) საკუთარ კვლევაში რომელიც ჟურნალ Live Science გამოაქვეყნა წერს, რომ მუშების დასახლებაში ჩატარებული გათხრებისას, მათ აღმოაჩინეს საყასბოები, ასევე ადგილი სადაც დაკლული ცხოველების ძვლები იყრებოდა, აღმოჩენილი ძვლების რაოდენობაზე დაყრდნობით, დადგინდა რომ ყოველდღიურად დაახლ. 1850 კგ. ხორცი და მინიმუმ 3ჯერ მეტი რაოდენობის ბოსტნეული იხარჯებოდა მუშების კვებაში (მშვენიერი მადა ჰქონიათ უცხოპლანეტელებს).

ძველ ეგვიპტური ნავის მოდელი მენნას სამარხიდან

როგორ იგებოდა პირამიდები?
საკმაოდ ხშირად გვესმოს და ძველი თაობის მეცნიერებიც არაერთხელ იმეორებენ „თუ ვინმე ამბობს, რომ იცის როგორ ააშენეს პირამიდები, ისინი აუცილებლად გატყუებენ“. ჩემი აზრით და ამაში ბევრი წამყვანი მეცნიერის დასკვნებს ვემხრობი, ეს ყველაფერი უკვე ძალიან დიდი ტყუილი და უმეცრებაა. ათასობით არქეოლოგმა, ინჟინერმა და ანთროპოლოგმა უკვე რამდენიმე ათწლეულია დადეს დასკვა, თუ როგორ შენდებოდა უძველესი სამყაროს საოცრებები. ნუღარ დაუჯერებთ ადამიანებს, რომლებიც კლავიატურაზე კაკუნით არ იღლებიან და კვლავ იმეორებენ, რომ ადამიანს არ შეეძლო მსგავსი ნაგებობის აშენება ყველანაირი მეტალის იარაღის გარეშე. ბოლოს როდის წაიკითხე მეცნიერული ნაშრომი და გუგლში ჩამოწერილი რამდენიმე ცნობა, ფეისბუქზე გაზიარებული ვიდეობი და ვითომ ვაი მეცნიერების აზრები გადაამოწმეთ?
ფაქტი სახეზეა, პირამიდის 90% აგებულია ადვილად დასამუშავებული კირქვით, რომლის კარიერიც მშენებლობიდან არც თუ ისე შორს მდებარეობდა (ეხერხებოდათ ძველ ეგვიპტელებს მშენებლობის ადგილის არჩევა, ისე რომ საძირკველი მყარი ყოფილიყო, მდინარესთან და კარიერთანაც წვდომა ჰქონოდათ. ხომ სულ ვიმეორებ, ჭკვიანები იყვნენ თქო!). თუ კიდევ გეტყვიან, რომ მეტალის იარაღი არ არსებობდა და ვერც გამოიყენებდნენ, მოიშველიეთ ტოლედოს უნივერსიტეტის არქეოლოგების მიერ ჩატარებული გათხრების შედეგები, მათ გიზას პლატოზე უამრავი სპილენძის სოლი აღმოაჩინეს.
ყველა იმ ადამიანისათვის, ვისაც ჯერ კიდევ საჰაერო ხომალდების, ანტი-გრავიტაციული მექანიზმებისა და მაგიის ჯერა, წითელ ზღვასთან ნაპოვნი პაპირუსი ნამდვილად დიდი დარტყმა იყო. მაგრამ, სულ დამავიწყდა, ჩვენთან ხომ ამაზე საერთოდ არ საუბრობენ , სწორედ ამიტომ ცოტა გამიგრძელდება სიტყვა ამ თემასთან დაკავშირებით.
2013 წელს, სუეციდან სამხრეთით დაახლ. 180 კილომეტრიში, მსოფლიოში უძელესი პორტი აღმოაჩინეს, რომელიც ახლა ცნობილია ვადი ალ ჯარფის სახელით (Wadi al-Jarf). პორტის ნანგრეებში აღმოაჩინეს ასევე მეტალის იარაღები, თოკების ნარჩენები, დოქები და რაც მთავარია, ასევე უძველესი პაპირუსი. 4500 წლის პაპირუსი ხუფუს მეფობის 27-ე წლით თარიღდებდა, დაწერილია მერრერის მიერ და დეტალურად აღწერს, რომ პირამიდის მოსაპირკეთებლად საჭირო ქვები ტურადან მიჰქონდათ, რომელიც დღეს თანამედროვე კაირომ შთანთქა. ნავს ტურადან სამშენებლო მოედნამდე ზუსტად 4 დღე სჭირდებოდა და დაახლოებით 200 ადამიანი ჰყოფნიდა ამ სამუშაოს.

ჯეჰუტიჰოტეპის სამარხის რელიეფი – შუა სამეფო

ახლა განვიხილოთ, თუ რა ხდებოდა მას შემდეგ, რაც ქვები მშენებლობის მოედანზე ხვდებოდა. როგორ გადაჰქონდათ უშუალოდ პირამიდამდე და როგორ აჰქონდათ 100 მეტრზე უფრო მაღალ ნაგებობაზე. ამსტერდამის უნივერსიტეტის ფიზიკოსებმა ამ კითხვას ამომწურავი პასუხი 2004 წელს გასცეს ვრცელი სტატიით. ქვები თავსდებოდა ხის მარხილებზე, ქვიშას კი წყლით აჯერებდნენ. ამ მარტივი ხერხით მარხილი ქვიშაზე ადვილად სრიალდებოდა და ტრანსპორტირებაც მარტივდებოდა. ამ ხერხს ეგვიპტელები ათასობით წლის განმავლობაში იყენებდნენ. სწორედ ასე გადაჰქონდათ ასუანიდან ჩამოტანილი უდიდესი გრანიტის ქვები, ობელისკები და ქანდაკებები.
სკეპტიკოსებს კიდევ აქვთ კითხვა დარწმუნებული ვარ. მაგალითად, როგორ მოახერხეს ფერმერების ცივილიზაციამ პირამიდების აგება?  პასუხი ძალიან მარტივია და ნებისმიერ წიგნში შეგიძლიათ იპოვოთ. გიზას მშნებებლობა არ ყოფილა მხოლოდ ერთი ადამიანის ახირება, რომელმაც გაიღვიძა და გადაწყვიტა არქიტექტორებს შეუძლებელი მოსთხოვოს. ყველაფერი ბევრად უფრო ადრე დაიყო, როდესაც პირველმა ფარაონებმა საკუთარ სამარხად ე.წ. „მასტაბების“ აგება დაიწყეს. ამას მოჰყვა გენიალური ინჟინერის იმჰოტეპის იდეა მასტაბების ერთმანეთზე “დადგმა” და ქვის სამშენებლო მასალად გამოყენება. მისმა რევოლუციურმა იდეებმა კაცობრიობას პირველი ქვის ნაგებობა და ჯოსერის პირამიდა აჩუქა. როგორ შეიძლება პირამიდებზე საუბრისას უდიდეს მშენებელსა და პიროვნებას – სნეფერუს ავუაროთ გვერდი. ადამიანმა, რომელმაც 3 უდიდესი პირამიდა ააგო, ვიდრე პირველი კლასიკური ფორმის პირამიდის აგების საიდუმლოს არ ჩასწვდა. დღესაც შეგიძლიათ მის არაჩვეულებრივ მემკვიდრეობას გაეცნოთ მედუმსა და დაშურში – მედუმის პირამიდა, დაშურის დახრილი და წითელი პირამიდები.

გიზა (მარცხნიდან: მენკაურას. ხაფრასა და ხუფუს პირამიდები)

პირამიდებთან დაკავშირებით კვლავ ბევრი პასუხგაუცემელი კითხვებია. მაგალითად, სულ ახლახანს მეცნიერებმა  ინფრაწითელი გამოკვლევების შემდეგ ნაგებობაში ცარიელი სივრცეები აღმოაჩინეს; გაურკვეველია რა მიზანს ემსახურებოდა ვიწრო გვირაბების სისტემა, რომლებიც სამარხი კამერებიდან იწყება და 2 მცირე კარითაა ჩაკეტილი. აღმოჩენილია უამრავი სამარხი, მცირე პირამიდები, სარიტუალო გზები, კას პირამიდები, ყოველდღე ამ უდიდესი კომპლექსის შესახებ ახალი ცოდნა და თეორეიბი იქმნება. თუნდაც მეორე სფინქსის არსებობს შესახებ.  რეალურად ამ ყველაფრის გარკვევისაკენ უნდა მივმართოთ ჩვენი ყურადღება და ცოდნა, რათა ჩავწვდეთ ძველი ეგვიპტელების ცოდნას, რწმენას, სიბრძნეს. ადამიანს ყოველთვის შეეძლო საკუთარი შესაძლებლობებით წარმოუდგენელისათვის მიღწევა, ძველი ეგვიპტელები კი ყველანაირი იმდროინდელი მეცნიერული საზღვრის არაჩვეულებრივი გამღვევები იყვნენ. მე მიყვარს ეს ცივილიზაცია და ყველაფერი რაც მათ შეუქმნიათ. იმედია ყველა კითხვას დასაბუთებული პასუხი გავეცი, წინააღმდეგ შემთხვევაში გელოდებით კომენტარების ველში 🙂

P.S. სტატიაში მეცნიერებისა და მათი ნაშრომების ხსენებისას, თან დავურთე ბმულები რომლითაც გადახვალთ ინგლისურენოვან ტექსტებზე. აქედან გამომდინარე აღარ დავურთე გამოყენებული მასალა.

გიზას გამქრალი სფინქსი – გჯერათ მეორე სფინქსის თეორიის?

კირკიტა და ცნობისმოყვარე მეცნიერები ვერ ისვენებენ, მუდმივად იქექებიან წარსულსა და საიდუმლოებებში, ჰოდა არც გიზას ველს აკლია მსგავსი ადამიანები და საოცრად საინტერესო დასკვნამდე მივიდნენ. ოდესღაც გიზას პლატოზე ერთი კი არა, ორი სფინქსი მდგარა, ზუსტად დიდი სფინქსის მოპირდაპირე მხარეს. დღესაც, ქვისა და ქვიშის ქვეშ მეორე სფინქსის ნანგრევებია, ნაგებობა რომელიც 4200 წლის წინ ააგეს და დიდი ხნის განმავლობაში აოცებდა მნახველებს, ბერძნებს, რომაელებს და თვით მუსულმანებსაც კი. თუ წყაროებს დავუჯეებთ, მეორე სფინქსი ახ.წ. 1000-1200 წლებში განადგურდა.
ამ ყველაფერს შეიძლება არ დაუჯერო, ფაქტები არასაკმარისად მიიჩნიო, მაგრამ როგორც კი გარი ქენონის წიგნს – „გიზას პლატოს საიდუმლოებები და მეორე სფინქსის აღმოჩენა (Gerry Cannon “The Giza Plateau Secrets and a Second Sphinx Revealed) იქ უკვე ყველაფერი ნათელი გახდა და მეც იმ ადამიანების რიცხვს მივემატე, ვისაც მეორე სფინქსის აგების და არსებობის ჯერა.

ამ იდეის ყველაზე დიდი მხარდამჭერი და აგიტატორი ეგვიპტოლოგი და არქეოლოგი ბასამ ელ შამაა, რომელიც „დაკარგულ სფინქსს“ ათეული წლის განმავლობაში ეძებდა. მოდი, დეტალურად მივყვეთ და გავიგოთ თუ რის საფუძველზე ამტკიცებს მეცნიერი გამქრალი სფინქსის არსებობას.

მეორე სფინქსის სავარაუდო ადგილმდებარეობა

პირველი მიზეზი საკმაოდ ლოგიკურია და სწორედ ამან უბიძგა ბასამს ძებნისაკენ. თქვენც წარმოიდგინეთ ნებისმიერი ეგვიპტური ძეგლი, რომელიც სფინქსებითაა დამშვენებული. ახლა გაიხსენეთ რომელ ტაძარშია მხოლოდ ერთი სფინქსი და თანაც ერთ მხარეს? პასუხი მარტივი და ლოგიკურია, ასეთი რამ არსად არააა. მხოლოდ ისეთ ადგილას სადაც სამწუხაროდ დროთა განმავლობაში განადგურდა. დუალობა სფინქსების აღმართვისას ყოველთვის დაცულია, გიზაზე კი მხოლოდ ერთია. სწორედ აქედან დაიწყეს მეცნიერებმა ძიება, თუმცა აქ არავინ გაჩერებულა. ძიების პროცესში უამრავი ტექსტი, არქეოლოგიური მასალა და სატელიტის სურათები გამოიკვლიეს, რომლებიც ჰიპოთეზას ამყარებენ.
ყოველთვის, როდესაც მზის კულტს და მასთან დაკავშირებულ ატრიბუტიკას განვიხილავთ, არ უნდა დაგვავიწყდეს რომ აქ ყოველთვის ჩნდება პარარელულად მდგარი მამრი და მდედრი ლომი. ასევე, დავუკვირდეთ სამყაროს შექმნის ეგვიპტურ მითს, როდესაც ატუმი შექმნის შუსა და ტეფნუტს, მდედრი და მამრი ლომის სახით.
არ დავივიწყოთ ასევე, სფინქსის „სიზმრის სტელა“, რომელიც სავარაუდოდ თუტმოს IV სფინქსის თათებს შორის განათავსა, აქაც გამოკვეთილად ჩანს 2 სფინქსი, სადაც ერთ-ერთ მათგანს მდედრი ლომის ფორმა აქვს.

“სიზმრის სტელა” – დიდი სფინქსის თათებს შუაში თუტმოს IV-ის მიერ აღმართული რელიეფი

„სიზმრის სტელა“ ერთ-ერთი ყველაზე მყარი არგუმენტია, რომელიც მეცნიერების ვარაუდს ამყარებს, ასე რომ, ცოტა უფრო დეტალურად განვიხილოთ. სტელაზე ორი ლომი ზურგით არიან ერთმანეთთან გამოსახულნი, როგორც „აკერი“ და „ხეპერი“, „გუშინ“ და „დღეს“ განსახიერებები. ეგვიპტური მითოლოგიის მიხედვით, მზის ჩასვლისას ამონ-რა მიწისქვეშეთში მოგზაურობდა, რომელიც თითქოს ერთი დიდი და გრძელი გამოქვაბულია. ჩასასვლელიც და გამოსასვლელი სფინქსის მიხედვით იყო დაცული. ხშირად სწორედ ამ მიზეზით ტაძრებისა და აკლდამების შესასვლელში ორი სფინქსს იყო აღმართული.
მითებისა და არქეოლოგიური მტკიცებულების გარდა, NASA-ს სატელიტების მიერ გადაღებული სურათების ანალიზიც ამყარებს ამ თეორიას. SIR-C / X-SAR მიერ დამუშავებულ სურათებზე, კარგად ჩანს ის მონაკვეთი და თითქმის განადგურებული ქანდაკების ფუნდამენტი.

მაშ რა მოუვიდა და სად წავიდა სფინქსი? პატარა არაა რომ უცბად გაქრეს, სამუდამოდ დაივიწყონ. პასუხი ძალიან მარტივია, ზუსტად იგივე ბედი ეწია რაც ჯედეფრის პირამიდას. ეგვიპტეში შუა საუკუნეებში ძლიერი მიწისძვრა მოხდა, ზუსტად ამ დროს დაიწყეს მუსულმანებმა გიზადან და მემფისიდან ქვიშაქვის, გრანიტის გატანა და ისლამური კაიროს მშენებლობაში მათი გამოყენება. ადგილობრივი გიდი დიდი სიამაყით გიჩვენებს მეჩეთებში აქა იქ გამოჩენილ ჰიეროგლიფებს, კარტუშებს. ხანდახან ადამიანური ვანდალიზმი მართლა გულს მტკენს.
თეორიები კიდევ უფრო შორს მიდის, რომ სფინქსი რამდენიმე ათეული ათასი წლით უფრო ძველია ვიდრე მეცნიერები ამტკიცებენ. რომ ეგვიპტელ ფარაონებს არაფერი აქვთ საერთო პირამიდებისა და სფინქსის მშენებლობასთან. სფინქსის კლდე ბევრად უფრო ძველია და ამას ვერავინ უარყოფს, თუმცა უგულებელყო უამრავი ფაქტი, ადამიანური ფაქტორი და ზებუნებრივ ძალებს მიაწერო ადამიანის ხელით შექმნილი საოცრება ცოტა არასწორი მგონია. სამწუხაროდ, ყველა ვისაც მეორე სფიქნსის არსებობის ჯერა, ავტომატურად ექცევა „უცხოპლანატელების“, „ანუნაქების“ მითის ზეგავლენის ქვეშ. რატომ არ შეიძლება, რომ სწორად გავიგოთ ძველი ეგვიპტელების რწმენა, ფსიქოლოგია და სამყაროს აღქმა. ჯედეფრიმ მამის საპატივსაცემოდ ააგებინა სფინქსი და სრულიად შესაძლებელია მეორე სფინქსიც იმავე დროს გამოეკვეთათ. მის არსებობას ასევე ამტკიცებენ სხვადასხვა ჩანაწერები ბერძნულ და რომაულ წყაროებში. ხანდახან კიდევ უფრო უცნაურ რამეს ვაწყდებით, როდესაც საუბრობენ, რომ სფინქსი ნილოსის მეორე მხარეს იდგა. თუმცა, ფაქტი უცვლელია და თანაც ძალიან ჯიუტი, ყველანაირი თეორია და მინიშნება მკაფიოდ მიუთითებს, რომ გიზას ველზე ეგვიპტელებმა მეორე სფინქსი ააგეს, თუმცა სამწუხაროდ დროსა და ადამიანს ვერ გაუძლო და დაახლ. 1000 წლის წინ გაქრა პლატოდან.

 

 

ეი – ტუტანხამონის მკვლელი თუ ერთგული მსახური?

XVIII დინასტია ძველი ეგვიპტის ისტორიაში ყველაზე გამორჩეული და წინააღმდეგობრივია. სწორედ ამ დინასტიიდანაა ჰატშეფსუტი – ქალი, რომელიც ეგვიპტეს ფარაონის ტიტულით მართავდა, თუტმოს III ეგვიპტის იმპერიის ფუძემდებელი, მონოთეისტი და მეამბოხე ეხნატონი, ნეფერტიტი, ტუტანხამონი და მისი ცნობილი სამარხი. როგორ მთავრდება დინასტია? ტუტანხამონის სიკვდილით და ტახტზე ადის ეი, რომელიც ტახტზე ასვლის უფლებას მის ქვრივზე – ანხესენამუნზე დაქორწინებით მიიპოვებს. სატახტო სახელად იღებს “ხეფერხეფერურე ეი” და ქვეყანას 4 წლის განმავლობაში მართავს, ვინ იყო ეი? ფარაონის მკვლელი? ჯერ კიდევ მამამისის ერთგული მსახური და ქვეყნის ქომაგი? თუ უბრალოდ ჭკვიანი და მედროვე ადამიანი, რომელიც ყოველ შესაძლებლობას იყენებდა საკუთარი პოზიციების გასამყარებლად.

ფარაონ ტუტანხამონის გარდაცვალებისას, ეი სავარაუდოდ 70 წლის იქნებოდა. მსახურობდა ოთხი სხვადასხვა ფარაონის კარზე, აქტიური მონაწილე იყო რელიგიური რეფორმების, ერთ-ერთი პირველი იყო რომელიც ახეტატონში გადავიდა და რომელმაც ასევე მიატოვა ქალაქი ძველი რელიგიის აღდგენის შემდეგ. ცხოვრებისეული და პოლიტიკური გამოცდილების გათვალისწინებით, ეგვიპტე უკეთეს მმართველს ნამდვილად ვერ ინატრებდა. მაგრამ მაინც, ვინ იყო ეი?

ეი და ტიია, ახეტატონის სამარხის რელიეფი, სადაც წყვილი ეხნატონისა და ნეფერტიტისაგან იღებენ საჩუქრებს.

დღეს ეგვიპტოლოგთა შორის ფართოდაა გავრცელებული აზრი, რომ ეი ახმიმში დაიბადა. ტახტზე ასვლის შემდეგ, ეიმ აქ ქვის სტელა აღმართა, რომელიც ადგილობრივ ღმერთ მინს მიუძღვნა. მისი მშობლები სავარაუდოდ სირიული წარმოშობის არისტოკრატები უნდა ყოფილიყვნენ – იუია და ტუია. თუ კარგად გაიხსენებთ, სწორედ მათი სამარხი აღმოაჩინეს ხელუხლებელი მეფეთა ველის ნეკროპოლიში. ამ წყვილის ქალიშვილი იყო ტიია, ამენჰოტეპ III-ის დედოფალი და ეხნატონის დედა. ეის ქალიშვილი მუტნოჯმეთი, შემდეგში ფარაონ ჰორემჰების დედოფალი ხდება, რაც გარკვევით გვიჩვენებს თუ როგორ შეეძლო მას ნებისმიერი კავშირი სასარგებლოდ გამოეყენებინა.

ეის შესახებ ბევრი არაფერია ცნობილი ამარნას პერიოდამდე. ახეტატონში გადასვლის შემდეგ, ის იღებს უმაღლეს სამხედრო ტიტულს და უფლებას ააგოს აკლდამა ახალ ნეკროპოლისში. გულწრფელად უნდა გითხრათ, მისი სამარხის რელიეფები, ჩემი უსაყვარლესია. დახვეწილი ფიგურები, წარწერები, სრული ჰარმონია სუფევს. აქვე ვკითხულობთ, რომ ეის მიენიჭა ისეთი ტიტულები, როგორიცაა “მეფის მარვენა მხარეს მარაოს დამტარებელი”, “მეფის გადამწერი”, “მეფის ძვირფასი ადამიანი” და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია “ღმერთის მამა”. როდესაც ზემოთ მარაო ვახსენე, მაინც და მაინც ნუ წარმოიდგენთ, რომ ეი მართლა მარჯვენა მხარეს ედგა ეხნატონს და ზაფხულის მწველ მზეში უნიავებდა. ეს ეპითეტური ტიტულია და მიანიშნებდა, რომ მის მარჯვნივ მდგომი ადამიანი ფარაონის სანდო მსახური იყო.

ეი და მისი მეუღლე ტიია, ახეტატონის ნეკროპოლისის აკლდამა.

 ეხნატონის გარდაცვალების შემდეგ, ტახტზე ადის მისი მცირეწლოვანი ვაჟი -ტუტანხამონი. ეისა და ჰორემჰების რჩევით, ძველი რელიგია აღდგა და სამეფო ოჯახი თებეში ბრუნდება. ხშირად ჩნდება ვერსიები, თითქოს ტუტანხამონი ეის მიერ იქნა მოკლული და შემდეგ ტახტი მიიტაცა, თუმცა თანამედროვე გამოკვლევებმა ყოველგვარ ეჭვებს წერტილი დაუსვა. ჩვენს ახალგაზრდა ფარაონს უამრავი გენეტიკური დაავადება ტანჯავდა, სწორედ ამიტომ გარდაიცვალა ადრეულ ასაკში. ამის შემდეგ კი ჩნდება ეის მზაკვრული ბუნება, როდესაც მან შესანიშნავი შანსი დაინახა და ხელიდან არ გაუშვა. სასოწარკვეთილი დედოფალი ანხესენამუნი ხეთების მეფეს წერილს წერს და სთხოვს მისი ერთ-ერთი ვაჟი ეგვიპტეში მის საქმროდ გამოეგზავნა, რათა დინასტიური კრიზისი აეცილებინა თავიდან. ალბათ, საკუთარ თავში ვერ მონახა მისი დიადი წინაპრის, ჰატშეფსუტის ძალები და საკუთარ თავზე ვერ აიღო ერთპიროვნული მმართველობა. ხეთების პრინცი, ეგვიპტის საზღვართან იქნა მოკლული და საკმაოდ გავრცელებული და დამაჯერებელი ვერსიის მიხედვით, ეს სწორედ ეის ნამოქმედარია. მოვლენების სწორად შეფასების შემდეგ, სწრაფად მოქმედებს; ქორწინდება ანხესენამუნზე, ამ ნაბიჯით გზიდან იცილებს ჰორემჰებს, რომელიც გარდაცვლილი ფარაონის მიერ მემკვიდრედ იყო დასახელებული და უკვე ტუტანხამონის დაკრძალვისას ფარაონად გვევლინება. ამას ადასტურებს სამარხის რელიეფიც.

ფარაონ ტუტანხამონის სამარხის რელიეფი. ტუტანხამონი გამოსახულია ოსირისის პოზაში, მარჯვნიც პანტერის ტყავით შემოსილი და უკვე ფარაონის გვირგვინით თავდამშვენებული ეია, რომელიც პირის გაღების ცერემონიას ატარებს. აქვე მისი კარტუშები, სადაც მის სატახტო სახელს “ხეფერხეფერურე ეი” ვკითხულობთ.

მიუხედავად იმისა, რომ სამეფო კარზე ყოველთვის დიდი გავლენით სარგებლობდა და ქვეყნის შიდა პოლიტიკაში ერთ-ერთი მთავარი მოთამაშე იყო, მისი მეფობა არაფრით გამოირჩეოდა. ეიმ საბოლოოდ აღადგინა ძველი რელიგია, ააგო საკუთარი აკლდამა მეფეთა ველზე, სულის მოსახსენებელი ტაძარი მედინეთ აბუში და სტელა ახმიმში. ალბათ, ასაკის ბრალიც იყო, ძველებურად მოქნილი და აქტიური პოლიტიკოსი ვეღარ გამოდგა. სწორედ მისი მმართველობის დროს გაუჩინარდა ანხესენამუნი და დღემდე გაურკვეველია თუ რა ბედი ეწია დედოფალს. დაახლ. ძვ.წ. 1319 წელს ეი გარდაიცვალა, მისი მუმიაც მცირე სამარხში დაასვენეს. ტახტზე საბოლოოდ ადის ჰორემჰები, რომელმაც მისი წინა ოთხი ფარაონის – ეხნატონის, სმენკჰარას, ტუტანხამონისა და ეის ისტორიიდან საბოლოოდ წაშლა გადაწყვიტა. გაანადგურეს ახეტატონი, სამარხები, წარწერები, სტელები. არც ეის მეფობის წლები გამორჩენიათ. ეის აკლდამა განსაკუთრებით არ დაინდეს, წაშალეს მისი კარტუშები, გამოსახულებები, ყველაფერი რაც მასზე და მისი მეფობის პერიოდზე მიანიშნებდა. ტახტის ასე ცხვირწინ აცლა, ნამდვილად ადვილად ვერ აპატია ჰორემჰებმა. საბოლოოდ ძველი ეგვიპტის ერთ-ერთი უძლიერესი ადამიანი დავიწყებას მიეცა დიდი ხნის განმავლობაში, ვიდრე XX საუკუნის დასაწყისში დეტალურად არ დაიწყეს რეფორმების ხანის შესწავლა. მეფეთა ველზე ეის სამარხში აღმოაჩინეს სარკოფაგის ნამტვრევები, მუმია კი არსად ჩანს. საინტერესოა, მუმიასაც ჰორემჰების ხელი გადასწვდა, თუ დღემდე რომელიმე სამარხში ელოდება მისი საიდუმლოების აღმომჩენს. რას გავიგებთ, ეგვიპტის ქვიშა ხომ უამრავ საიდუმლოს ინახავს და ნაწილ-ნაწილ გვიზიარებს.

ეის სამარხი მეფეთა ველზე, ნადირობის სცენა. კარგად ჩანს წაშლილი სახეები და კარტუშები.

ეხნატონის ჰიმნი ატონისადმი

 მე-18     დინასტიის ფარაონი ამენხოტეპ IV (ეხნატონი) მეფობდა ძვ.წ 1353-1335წწ-ში. ტახტზე ასვლისთანავე ამენხოტეპ IV-მ თავისი ძალაუფლება და სიმდიდრე რეფორმებს მოანდომა: აკრძალა ყველა ღმერთის თაყვანისცემა და ერთადერთ ღმერთად ატონი გამოაცხადა. იგი იცვლის სახელს და ირქმევს ეხნატონს („ატონის სული“, „ატონის მსახური“). მეფობის მე-6 წელს დედაქალაქი თებედან ახეტატონში (ელ ამარნა) გადააქვს, რომელიც მისი ბრძანებით აშენდა და ატონს მიეძღვნა.
აღსანიშნავია ის, რომ ატონის კულტის შექმნა არ მიეწერება ეხნატონს. იგი გაღმერთებული იყო მის ტახტზე ასვლამდე და საკუთარი ტაძარიც კი ჰქონდა.
ფარაონის პროგრამა შეიცავდა ახალ რელიგიურ წარმოდგენებს, ახალ სახელს ახალ დედაქალაქს, ახალ არქიტექტურას და ხელოვნებას და ახალ სალიტერატურო ენას.
დღემდე სადავოა, თუ რა ედო საფუძვლად ეხნატონის რეფორმებს. არის ვერსია, რომ იგი იყო ოჯახის გავლენის ქვეშ. ზოგი თვლის, რომ მისი რეფორმების საფუძველი პოლიტიკური იყო, რათა შეეზღუდა ამონის ტაძრის ქურუმთა ძალაუფლება.
ეხნატონი გულგრილი იყო ყველა პოლიტიკური მოვლენისადმი, რომელიც არამარტო ქვეყნის, არამედ ამარნას გარეთ ხდებოდა. მისი ინდიფერენტულობა პოლიტიკისადმი, ქვეყანას კოლონიების დაკარგვის, მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობის და კორუფციის ფასად დაუჯდა.

ფარაონი ეხნატონი ბატს მსხვერპლად სწირავს ღმერთ ატონს.

 მისმა რეფორმებმა უარყოფითი რეაქციები გამოიწვია, როგორც არისტოკრატიაში, ისე რიგით მოქალაქეებში, რადგან ეხნატონის რელიგია დოგმატური იყო და კრძალავდა სხვა ღმერთების თაყვანისცემას, ეს კი ეგვიპტელისათვის წარმოუდგენელი იყო.
მისი გარდაცვალების შემდეგ, ეხნატონის რეფორმები დაგმეს, ხოლო ეხნატონი დავიწყებას მიეცა.
ატონის ჰიმნის რამდენიმე ვერსია არსებობდა ახეტატონში, დიდებულთა სამარხების კედლებზე.  ყველაზე სრულად აის სამარხის კედელზე მოთავსებული ვარიანტი ითვლება. ჰიმნის ავტორად თავად ეხნატონი მიიჩნევა. ჰიმნში ატონი გამოცხადებულია ერთადერთ ღმერთად და სამყაროს შემოქმედად. ატონის ჰიმნი გამორჩეულია ძველეგვიპტური ჰიმნებისაგან იმით, რომ მის გარდა სხვა ღმერთი  არ არის მოხსენიებული. „შენ ერთადერთი ხარ და არ არის შენს გვერდით მეორე(სხვა)“ – ასე მიმართავს ეხნატონი ატონს.
მეცნიერებაში ბევრს საუბრობენ „ატონის ჰიმნის“ და 104 ფსალმუნის მსგავსებაზე და ეგვიპტურ გავლენაზე, რომელიც ძველ აღთქმაში იგრძნობა (Nigosian, 2004, 133).

 ეხნატონის ჰიმნი ატონისადმი                                                            

„ატონის ჰიმნი“ იეროგლიფებით

ახლა კი შემოგთავაზებთ ამ ტექსტის თარგმანს აის სამარხიდან :

  დიდება და სიცოცხლე ხორახტის, რომელიც ხარობს  ჰორიზონტზე, თავის სახელით – შუ, რომელიც არის ატონი. დაე, ცხოვრობდეს ის მარად და მარად ცოცხალი და დიადი.

ზეიმობს ყოველი, რასაც მისი სხივები ეფინება. ატონი, ბატონი ცისა და მიწისა, ბატონი ატონის ტაძრისა ახეტატონში.

ზემო და ქვემო ეგვიპტის ხელმწიფე, რომელიც ცხოვრობს სიმართლით, ორივე მიწის ბატონი  ნეფერ ხეპრუ რა, უა ენ რა[1], რას ვაჟიშვილი, რომელიც ცხოვრობს სიმართლით, გვირგვინების ბატონი – ეხნატონი, დაე, გაგრძელდეს მისი სიცოცხლის დღენი.

მეფის დიდი ცოლი, რომელიც უყვარს მეფეს, ორი ქვეყნის ქალბატონი, ნეფერ ნეფრუ ატონი[2], ნეფერტიტი. დაე, იყოს ჯანმრთელი და ცოცხლობდეს საუკუნეების მანძილზე, მარად და მარად!

ამბობს ის: „ამობრწყინდები შენ, მშვენიერო, ცის ჰორიზონტზე! ო, ატონ! ცოცხალო, სიცოცხლის საწყისო! ამობრწყინდები რა  აღმოსავლეთ ჰორიზონტზე, ავსებ ყველა მიწას შენი მშვენებით!

შენ მშვენიერი ხარ, დიადი ხარ! – ზემოდან  დაჰნათი დედამიწას! შენი სხივები გარს ერტყმის ყველა ქვეყანას, შენ მიერ შექმნილის კიდემდე. შენ მზე ხარ და ეფინები ყოველივეს.

შენ დაუმორჩილე ყოველივე შენს ვაჟს,რომელიც გიყვარს.

შენ შორს ხარ, შენი სხივები კი მიწას ეფინება.

როდესაც ჩაესვენები დასავლეთის ჰორიზონტზე,დედამიწას წყვდიადი მოიცავს, გარდაცვლილთა სამყაროს მსგავსად.

ხალხს სძინავს საძინებლებში, წყვდიადია და ვერ ხედავს ერთი თვალი მეორეს. მათი სასთუმლის ქვეშ დამალული ნივთები მოპარულია,მათ კი არ იციან ეს.

ლომები გამოდიან ბუნაგებიდან, გველები იგესლებიან წყვდიადში, სახლები განათებულია ლამპრებით, დედამიწა გარინდებულია, როცა მისი შემქმნელი ჩაესვენება ცის კიდის მიღმა.

ნათელი ეფინება მიწას, როცა შენ აღზევდები ჰორიზონტზე. შენ ბრწყინვალე მზის დისკო ხარ დღისით. განდევნი წყვდიადს შენი სხივებით და ორივე მიწა ზეიმობს შენს აღზევებას.

ყველა წამოდგება ფეხზე შენ მიერ გაღვიძებული, განიბანება, შეიმოსება და ხელაპყრობილი გადიდებს შენ, როდესაც ანათებ დედამიწას მის კიდემდე.

ადამიანები შეუდგებიან თავის სამუშაოს, ცხოველები ბედნიერნი არიან საძოვრებზე, მცენარეები და ბალახები მწვანედ ბიბინებენ, ჩიტები ამოფრინდებიან ბუდეებიდან და მათი ფრთები ადიდებენ შენს კას. ყველა ცხოველი და ფრინველი გახარებული და ბედნიერია.რადგან შენი ბრწყინვალება აცოცხლებს მათ. გემები დაცურავენ ჩრდილოეთისაკენ და სამხრეთისაკენ, ყველა გზა ხსნილია, როდესაც შენ ბრწყინავ. თევზები გახარებულნი ხტიან მდინარეში შენი სხივების ქვეშ. შენი სხივები აღწევენ ზღვის სიღრმეში.

შენ ქმნი ჩანასახს ქალში და სითხეს მამაკაცში.

შენ აცოცხლებ ვაჟს დედის სხეულში, ამშვიდებ მას და ის აღარ ტირის.

შენ ანიჭებ სუნთქვას შენ მიერ შექმნილს, როდედაც ის ტოვებს დედის სხეულს.[…] მისი დაბადების დღეს. შენ ხსნი მის ბაგეებს და ქმნი ყველაფერს, რაც მას სჭირდება.

როდესაც ბარტყი კვერცხშია და გაისმის მისი ხმა ნაჭუჭში, შენ ანიჭებ მას სუნთქვას.

შენ უწესებ მას ნაჭუჭის გატეხვის დროს.

გამოდის ის კვერცხიდან და გაიღებს ხმას, შენ მიერ დადგენილ დროს.

მრავალფეროვანი და იდუმალია შენ მიერ შექმნილი, ერთადერთო ღმერთო, რომლის გვერდით არ არის სხვა.

შენ შექმენი მიწა, შენი გულის წადილის შესაბამისად, როდესაც შენ იყავი მარტო (ერთადერთი).

შენ შექმენი ადამიანები, ყველანაირი ცხოველი და ფრინველი, რომელნიც დადიან ხმელეთზე და ფრენენ ცაში.

ქვეყნები – სირია, კუში, ეგვიპტე, შენ მიუჩინე ყველა ადამიანს თავისი ადგილი ამ ქვეყნებში.

შექმენი ყველაფერი, რაც მათ სჭირდებათ – თითოეულს აქვს თავისი წილი საკვები და მოზომილი აქვს თავისი სიცოცხლის დრო.

ყველას ენა და სახე განსხვებულია.  სხვადასხვაა მათი კანის ფერიც,იმიტომ, რომ განასხვავე შენ ერთი ქვეყანა მეორისაგან.

შენ შექნენი ნილოსი მიწისქვეშეთში და ამოიყვანე ის დედამიწაზე, შენი სურვილისამებრ, რომ აცოცხლო ადამიანები, რადგანაც შექმენი ისინი შენთვის.

შენ ხარ მათი ბატონი სამარადისოდ, დედამიწის ბატონო, რომელიც აღზევდები მათთვის.ო, ატონ!დიადო, პატივდებულო, რომელიც ბრწყინავ დღისით.

ყველა უცხო ქვეყანა და მხარე შენი შექმნილია, ისინი შენი წყალობით ცოცხლობენ, რადგან შენ უბოძე მათ ზეცას  ნილოსი, რომ აწვიმდეს ის  და ქმნიდეს მთებზე ტალღებს, ზღვის ტალღების მსგავსად, რათა დაარწყულოს მათი მინდვრები.

რა ბრწყინვალეა შენი საქმენი, მარადიულობის ბატონო! შენ შეჰქმენი ნილოსი ცაში უცხო ქვეყნებისათვის და უდაბნოში ოთხფეხა ცხოველებისათვის, ხოლო ნილოსი, რომელიც მოსჩქეფს მიწისქვეშეთიდან – საყვარელი ხალხისთვის.

შენი სხივები კვებავენ ყველა მინდორს, რომლებიც ცოცხლობენ და ყვავიან შენთვის, როდესაც შენ აღზევდები.

შენ შექმენი დროთა სვლა, რომ კვლავდაკვლავ წარმოიშვას შენ მიერ შექმნილი.

შენ შექმენი ნილოსის ადიდება მიწის გასაგრილებლად, რომ შემდგომ დამწიფდეს ყველაფერი.

შენ შექმენი დიდებული ზეცა, რომ აღზევდე იქ და თვალი მოავლოყოველივეს, შენ მიერ შექმნილს.

შენ ერთადერთი ხარ, შენ აღზევდები შენი სახეებით, როგორც მზის დისკო.

შენ ხარ ცოცხალი, აღზევებული, ბრწყინვალე.

შენ შორს ხარ, მაგრამ შენი სხივები ჩვენამდე აღწევს.

შენ,ერთმა, შექმენი მილიონობით სხვადასხვა სახე. ქალაქები, სოფლები, მინდვრები, გზები და მდინარე შენ შემოგხარიან, ყველაფრის შემქმნელი მათ თვალწინ ხარ, როცა შენი დისკო ბრწყინავს დღისით.

ყველაფრის ზემოთ შენ ხარ, გადაადგილდები ზეცაში, რომ ცოცხლობდეს ყოველი შენ მიერ შექმნილი. სრულყოფილია ყოველივე რაც კი შექმენი. შენ თვითონ ხედავ [………………………………………………………………………………………………………………………]

ერთადერთი ხარ შენ.

შენ ჩემს გულში ხარ და არ არსებობს მეორე, რომალმაც შეგიცნო შენ, გარდა შენი ვაჟისა, ნეფერხეპრურასი, ერთადერთი, რომელიც ჰყავს რას, რომელმაც იცის შენი საიდუმლო.

შენ ამცნე მას შენი საქმენი და სიდიადე.

შენი შექმნილია მიწაც და ადამიანებიც.

ამობრწყინდები და ისინი ცოცხლობენ, ჩაესვენები და  კვდებიან.

შენ განსაზღვრავ მათი სიცოცხლის ხანგრძლივობას.

ისინი ცხოვრობენ შენში.

ყველა თვალი მოპყრობილია შენი მშვენიერებისაკენ, შენს ჩასვენებამდე.

ჩერდება ყოველი საქმე, როდესაც ჩაესვენები დასავლეთში.

შენ აღზევდები და ზრდი […….] მეფისათვის.

ხარობს ყველაფერი ქვეყნის კიდემდე მას შემდეგ, რაც შექმენი დედამიწა.

გააღვიძე ისინი შენი ვაჟისათვის, რომელიც შექმნილია შენი სხეულისაგან.

რომელიც არის ზემო და ქვემო ეგვიპტის მეფე, მცხოვრები სიმართლით, 2 ქვეყნის ბატონი, ნეფერ ხეპრუ რა, უა ენ რა, რას ვაჟიშვილი, მცხოვრები სიმართლით, გვირგვინების ბატონი – ეხნატონი, დიადი თავისი სიცოცხლის წლებით.

და მეფის დიდი ცოლისათვის, რომელიც უყვარს მეფეს, ორივე მიწის ქალბატონის, ნეფერ ნეფრუ ატონის, ნეფერტიტისათვის, დაე, იყოს ჯანმრთელი და ცოცხლობდეს საუკუნეების მანძილზე, მარად და მარად!

[1] „მშვენიერი გამობრწყინება,ერთადერთი, რომელიც ჰყავს რას“

[2] „მშვენიერი სილამაზე ატონისა“

ჰიმნი თარგმნა და ტექსტი მოამზადა უნიჭიერესმა ეგვიპტური ენის სპეციალისტმა ნინოკა წამალაშვილმა!!! დიდი მადლობა მას, რომ საშუალება მოგვცა ჩვენს მშობლიურ ენაზე წავიკითხოთ ატონის ჰიმნი. სამწუხაროდ ქართულად ნათარგმნი მასალები სულ თითზე ჩამოსათვლელია. კიდევ ერთხელ დიდი მადლობა ნინოკას. 

“ფარაონის წყევლა” – მითი თუ სინამდვილე?

ეს უცნაური ისტორია XX საუკუნის დასაწყისში მოხდა, ნილოსის დასავლეთ ნაპირზე სადაც მეფეთა ველის ნეკროპოლის მდებარეობს. მრავალი საუკუნის განმავლობაში, ეს ადგილი ფარაონებისა და დიდებულების საბოლოო განსასვენებლად იყო მიჩნეული, ეთაყვანებოდნენ ველის დამცველ ქალღმერთს და სჯეროდათ მისი მაგიური ძალის. 3500 წელის გასული მას შემდეგ, რაც აქ პირველი სამეფო აკლდამა გამოკვეთეს თუტმოს I-ის ბრძანებით, სამარხები მოხატულ იქნა იმქვეყნიური ცხოვრების სცენებით, მიცვალებულთა და კარიბჭეთა წიგნებით, აივსო ფუფუნების საგნებით და რაღა თქმა უნდა მიიზიდა უამრავი თავზეხელაღებული, გამდიდრების სურვილით შეპყრობილი ადამიანი.

ევროპული საზოგადოებისათვის ეგვიპტური სიძველეები ნაპოლეონის ლაშქრობის შემდეგ გახდა ცნობილი. მას შემდეგ მეფეთა ველზე თავი მოიყარეს არქეოლოგებმა, ავანტიურისტებმა, ყველამ ვისაც თავგადასავლები, ოქრო და დიდება სურდა. ასწლეულის განმავლობაში, უამრავი მეცნიერი მუშაობდა ველზე, თუმცა ეგვიპტური ქვიშა საიდუმლოს გამხელას სულაც არ ჩქარობდა.

ჰოვარდ კარტერი და ლორდი კარნარვონი მეფეთა ველზე, 1922 წელი.

6 წლის განმავლობაში, ინგლისელი არქეოლოგი ჰოვარდ კარტერი არქეოლოგიურ გათხრებს ატარებდა მეფეთა ველზე, ამ ხნის განმავლობაში მოშორებით ბინაში ცხოვრობდა და მის ერთფეროვან სამუშაო გრაფიკს იადონი ავსებდა, რომელიც ადგილობრივებმა აჩუქეს და ყოველთვის უმეორებდნენ, რომ ის სამარხის აღმოჩენაში დაეხმარებოდა. როდესაც ყველა იმედი გადაწურული ჰქონდათ და სამუშაოების დასრულებისთვის ემზადებოდნენ, სწორედ მაშინ აღმოაჩინეს აკლდამაში ჩასასვლელი კიდეები. კარტერის სიხარულს საზღვარი არ ჰქონდა, როგორც იქნა მისი იმედები გამართლდა. იმ დღითვე ლონდონში ტელეგრაფი გაგზავნა ლორდ კარნარვონთან: „როგორც ჩანს ამჯერად გაგვიმართლა. აღმოვაჩნე სამარხი ხელუხლებელი ბეჭდით. თქვენს ჩამოსვლამდე ყველა სამუშაო შეწყვეტილია. გილოცავთ, კარტერი.“

ტუტანხამონის სამარხის ბეჭედი, რომელიც 3245 წლის განმავლობაში ხელუხლებლად იყო შემონახული.

1922 წლის 26 ნოემბერს კარტერისა და კარნარვონის კვალდაკვალ, სამარხში კიდევ 17 კაცი მიაბიჯებდა. ჰოვარდმა ასე აღწერა სამარხში გატარებული პირველი წუთები: „აკლდამაში რამდენიმე ნაბიჯი გადავდგით და თავი მაშინვე დაუპატიჟებელ სტუმრებად ვიგრძენით“.
1923 წლის არქეოლოგიური სეზონის გახსნა კარტერმა გადაწყვიტა სარკოფაგის გახსნით დაეწყო. თარიღიც დათქვეს, 16 თებერვალი. მაგრამ მოულოდნელად ლორდი და მისი ქალიშვილი კაიროში გაემგზავრნენ, სადაც კარნარვონი შეუძლოდ გახდა. ექიმებმა დიაგნოზი ვერ დაუსვეს, ლორდს მაღალი სიცხე, კანკალი და ხელ-ფეხზე წითელი ლაქები ჰქონდა. უგონო მდგომარეობაში მყოფი ბოდავდა და ტუტანხამონის სახელს ახსენებდა. კარნარვონი 57 წლის ასაკში გარდაიცვალა და მას „ფარაონის წყევლის“ პირველ მსხვერპლად თვლიან, რომელიც 3200 წელი იცავდა სამარხს. ზუსტად მისი გარდაცვალების დროს, მთელს კაიროში შუქი ჩაქრა, რაც ასევე ავბედით ნიშნად მიიღეს. სულ მალე, კარნარვონს ექსპედიციის სხვა წევრებიც მიჰყვენენ..

სარკოფაგის გახსნისა და მუმიის კაიროს მუზეუმში გადაგზავნის შემდეგ მოულოდნელად გარდაიცვალა არქეოლოგი არტურ მეისი, რომელიც გათხრებზე კარტერის მარჯვენა ხელი იყო. სწორედ მან მოხსნა დალუქულ აკლდამას სამეფო ბეჭედი.  არტურ მეისი გარდაიცვალა სასტუმრო „კონტინენტალში“, იმაცე სასტურმოში, სადაც სიცოცხლის უკანასკნელი დღეები გაატარა ლორდმა კარნარვონმა. მისი სიკვდილის მიზეზის დადგენაც ვერ მოხერხდა…

ზუსტად მეისის გარდაცვალების დღეს, კაიროს მუზეუმის ლაბორატორიაში დაიწყეს ტუტანხამონის მუმიის სახვევებისაგან გათავისუფლება. მკერდზე ამულეტი ნახეს, რომელზეც იეროგლიფებით მსგავსი წარწერა დაეტანათ: „წყევლა და უბედურება დაატყდება თავს მას, ვინც დაარღვევს ჩემი პატრონის სიმშვიდეს“. ეს იყო მეორე და უკანასკნელი გაფრთხილება, რომელსაც პირველის მსგავსად ყურედღება არავინ მიაქცია.

ფარაონ ტუტანხამონის სარკოფაგი

მუმიას იკვლევდა ახალგაზრდა რენტგენელოგი არჩიბალდ დუგლას რეიდი. ერთ დღესაც ის სამსახურში არ გამოცხადდა, მისი საქციელი ყველას უცნაურად მოეჩვენა. რამდენიმე საათიანი ძებნის შემდეგ, პოლიციამ მისი გვამი კაიროს გარეუბანში იპოვა. გვამს არ აღენიშნებოდა არანაირი ძალადობის კვალი, ვერ ის დაადგინეს თუ რას აკეთებდა მეცნიერი მსგავს ადგილას გვიან ღამით.

მეფეთა ველზე პანიკა დაიწყო, მუშებს ანაზრაურება გაუორმაგეს, მაგრამ ამ ფაქტმაც ვერ დააკავა ისინი. არავის სურდა „ფარაონის წყევლის“ შემდეგი მსხვერპლი გამხდარიყო.

ჟურნალისტები მეფეთა ველზე ათენ-აღამებდნენ. ყველას სურდა სენსაციური ინფორმაციის მოპოვება და კარტერის ინტერვიუს ჩაწერა. ბოლოს ჰოვარდმა რადიკალური გადაწყვეტილება მიიღო და სამარხი დახურა დამთვალიერებლებისათის. თუმცა, ერთი გამონაკლისი მაინც დაუშვა. კარნარვონის უახლესმა მეგობარმა ჯორჯ ჯეი გულდმა გადაწყვიტა გამოეყენებინა მისი ლუქსორში ყოფნა და ტუტანხამონის სამარხი თავად დაათვალიერა. სასტუმროში გვიან დაბრუნებული ჯორჯი კიბეებზე, ოთახში მიმავალი გარდაიცვალა. სიმპტომები აქაც იგივე იყო, სისუსტე, თაბრუსხვევა და უცილო სიკვდილი.

გაზეთებმა კვლავ „ფარაონის წყევლას“ დააბრალეს ჯორჯის სიკვდილი. კარტერი ძალიან ნერვიულობდა, ამას ემატებოდა არახელსაყრელი სამუშაო პირობები, ჟურნალისტების განუწყვეტელი ჟრიამული და შემაწუხებელი ცდები ინტერვიუს ჩაწერისა. ბოლოს არქეოლოგმა სამარხიდან ეგვიპტელი მუშები გაყარა. ამ საქციელით მთავრობა ისე გაანაწყენა, რომ ერთი წლით სამუშაო ლიცენზია ჩამოართვეს. სამარხის აღწერაში მონაწილეობის მიღების ნება მხოლოდ დიდი ფულადი ჯარიმის გადახდის შემდეგ მისცეს.

სიკვდილს სიკვდილი მოსდევდა, გაზეთები იტყობინებოდნენ მე-7, მე-10, მე-13, მე-19 მსხვერპლის შესახებ. მათი თქმით, საუკუნეების სიღრმიდან გამოსული ბოროტება აგრძელებდა თავის საქმეს. ხალხი პანიკაში ჩავარდა, XX საუკუნეში ადამიანი უძლური აღმოჩნდა 3200 წლოვანი „ფარაონი წყევლის“ წინაშე. ის ადამიანთა ბედით ისევე თამაშობდა, როგორც ბავშვი თავისი სათამაშოებით. ფარაონის რისხვა თავს დაატყდა არა მარტო გათხრების მონაწილეებს, არამედ მათ ახლობლებსაც. 1930 წელს, არქტეოლოგთა 19 კაციანი ჯგუფისგან რომელიც სამარხში მიაბიჯებდა, ცოცხალი მხოლოდ ჰოვარდ კარტერი იყო. იგი 1939 წელს გარდაიცვალა და სიცოცხლის ბოლომდე სისულელეს და ჟურნალისტების მიერ გამოგონილ მითს უწოდებდა „ფარაონთა წყევლას“.

ეგვიპტოლოგები დღემდე სწავლობენ სამარხის ინვენტარს. ერთადერთი, რაც მათ დღემდე ვერ უპოვიათ – ამულეტია, რომელიც ტუტანხამონს მკერდზე აღმოაჩინეს. ის სწორედ იმ დღეს დაიკარგა, როდესაც კარტერი კაიროდან გაემგზავრა, მას შემდეგ რაც აკლდამაზე მუშაობა დაასრულა.

 

 

ოსირისი – ეგვიპტის პირველი ფარაონი და მიცვალებულთა სამყაროს მბრძანებელი

ოსირისი – ეგვიპტური მითოლოგიის უძველესი ღმერთი, რომლის კულტი ყველაზე გავრცელებული იყო მთელს ეგვიპტეში ცივილიზაციის არსებობის 3000 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში. ღმერთი, რომლის სახელის ხსენებაზე ყველას ეგვიპტე, ნილოსი, გარდაცვლილის სამსჯავრო და მიცვალებულთა წიგნი ახსენდება. ოსირისი ძველი ეგვიპტის სიმბოლოა. ალბათ, ყველას გვაინტერესებს თუ როგორ უწოდებდნენ ღმერთს ეგვიპტელები, ზუსტად არავინ იცის, თუმცა მისი იეროგლიფების ტრანსკრიფცია შემდეგნაირია „უსირ“, რაც ეგვიპტურად „ძლევამოსილს“ ნიშნავს. ჰელიოპოლისის მითის მიხედვით, ღმერთმა ატუმმა საკუთარი თავი შექმნა, შემდეგ კი ღმერთი შუ (ჰაერი) და ქალღმერთი ტეფნუტი (სინოტივე). თავისთავად, ორმა ღმერთმა შექმნა გები (მიწა) და ნუტი (ცა), რომლის შვილებად მოიაზრებოდნენ ოსირისი, სეთი, ისისი და ნეფთისი.

ძველი ეგვიპტელების წარმოდგენით, ოსირისი ეგვიპტის პირველი ფარაონი და მმართველი იყო, სწორედ მან გადასცა ადამიანებს საჭირო ცოდნა და გამოცდილება; ასწავლა მიწათმოქმედება, ირიგაცია, მესაქონლეობა, სამართალი, რელიგია და ასტორნომია. მისი მართველობისას ეგვიპტე აყვავდა და დიდებულ ქვეყანად იქცა, ყველა ბედნიერი იყო, ყველა, მაგრამ არა სეთი. შურით დაბრმავებულმა სეთმა, გადაწყვიტა საკუთარი ძმა მოეკლა და თავიდან მოეცილებინა.
სეთმა ყველაფერი საგანგებოდ დაგეგმა და ეშმაკური გეგმა შეიმუშავა. საკუთარ ხელოსნებს ულამაზესი სარკოფაგი დაამზადებინა, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ ოსირისის ტანს იყო მორგებული. სასახლეში დიდი ლხინი გამართა და ცოტა ღვინო დალეულ სტუმრებს სარკოფაგი აჩვენა, თან დაამატა რომ სარგკოფაგს გადასცემდა მას, ვის სხეულსაც იდეალურად დაემთხვეოდა. სტუმრებმა სათითაოდ მოსინჯეს ბედი, ბოლოს ოსირისმა სცადა ბედი და ჩაწვა სარკოფაგში. სწორედ ამ დროს, სეთმა სახურავი დააფარა, ჩაკეტა და კუბო მდინარე ნილოსში გადააგდო. მდინარემ სარკოფაგი ზღვამდე ჩაიტანა და ბოლოს ფინიკიის სანაპიროზე, ბიბლოსთან გამორიყა, ამ დროისათვის ოსირისი უკვე გარდაცვლილი იყო. დამწუხრებული ისისი მის სხეულს ყველგა ეძებდა, ბოლოს მიაგნო ფინიკიაში და ეგვიპტეში დააბრუნა, სადაც ცდილობდა რომ მისი გაცოცხლების საშუალება მოეძებნა. შეშფოთებულმა სეთმა ძმის სხეული 14 (ზოგ მითში 16) ნაწილად დაანაწევრა და ეგვიპტის ტერიოტრიაზე მიმოფანტა. ქალღმერთ ისისს, არც მაშინ დაუყრია ფარ-ხმალი, დასთან ქალმერთ ნეფთისთან ერთად მთელს ეგვიპტეში დაიწყო მოგზაურობა და სხეულის ნაწილების შეგროვება. საბოლოოდ ყველა ნაწილი იპოვეს, გარდა ერთისა, ოსირისის ფალოსი, რომელიც მდინარეში სეთის წმინდა თევზმა შეჭამა. ისისისა და ნეფთისის გოდებამ შეძრა სამყარო; ღმერთ რას შეებრალა მგლოვიარე დები და ანუბისს დაავალა ოსირისის სხეული პირველი მუმიფიცირებისათვის მოემზადებინა; თოტს, ისისსა და ნეფთისს კი დაწვრილებით აუხსნა როგორ შეერთებინათ სხეული. ისისი ძერად გადაიქცა და ახალი სიცოცხლე შთაბერა ღმერთს. სწორედ ამ დროს ისახება ღმერთი ჰორუსი. მკვდრეთით აღმდგარმა ოსირისმა, მიცვალებულთა სამყაროში გადაინაცვლა და მისი მმართველი, სულების მთავარი მსაჯული ხდება.

უძველეს ტექსტებში ოსირისი მოხსენიებულია, როგორც სამართლიანი, ადამიანების შემწე ღმერთი. მის სამსჯავროზე მოსახვედრად მიცვალებულს ანუბისთან ერთად უნდა გაევლო დუატი და პილონების დარბაზი, ამ მოგზაურობისას აუცილებელი იყო გარკვეული რელიგიური შელოცვების ცოდნა; მდიდარი ეგვიპტელები მათი დამახსოვრებით მაინც და მაინც თავს არ იწუხებდნენ და სწორედ ამიტომ დეტალურად ჩაწერეს ეს ყველაფერი „ჭიშკრების წიგნში“ და „მიცვალებულთა წიგნში“. ოსირისის წინაშე წარმსდგარი გარდაცვლილი, ყველანაირად ცდილობს ღმერთი დაარწმუნოს რომ სიცოცხლის განმავლობაში მას არ ჩაუდენია არანაირი ცოდვა და ღირსია მოიპოვოს სამუდამო ცხოვრება იალუს მინდვრებზე. ანუ, აქ დიდი მნიშვნელობა არ ენიჭება იმას, თუ რა გაგიკეთებია ცხოვრებაში, არამედ რამდენად კარგად იყო მომზადებული სამსაჯვროსათვის.

  ალბათ გაგიკვირდებათ, თუ გეტყვით რომ ოსირისს როგორც მიწათმოქმედების ღმერთსაც ეთაყვანებოდნენ. მიწისქვეშ ჩაბრძანებული ღმერთი როგორ უნდა იყოს პასუხისმგებელი უხვ მოსავალზე? თუ ამ საკითხს ისე დავინახავთ, როგორც ძველი ეგვიპტელები, მაშინ ყველაფერი ცხადია. გარდაცვლილი და მკვდრეთით აღმდგარი ღმერთი პირდაპირ კავშირშია მიწათმოქმედების ციკლთან, სადაც ზამთარში მიწა უნაყოფოა, შემდეგ კი იწყება თესვა და ნოყიერი, განახლებული მინდვრებიდან მოსავლის აღება.

გარდაცვლილი და მკვდრეთით აღმდგარი ოსირისი ეგვიპტის მთავარი ღმერთი და სიმბოლო ხდება. ტაძრები, სამარხები, სარკოფაგები, პაპირუსები და სვეტები მისი რელიეფებით იფარება, მას ვხვდებით ყველგან და ყოველთვის. მოდი, ახლა ცოტა იკონოგრაფიასაც შევეხოთ და ავხსნათ მასთან დაკავშირებული სიმბოლოები. როგორც ეგვიპტის პირველი ფარაონსა და მმართველს, მას სამეფო რეგალიებით – მათრახითა და კვერთხით, წვერით, ატეფის გვირგვინით (ზემო ეგვიპტის გვირგვინი, გამშვენებული სირაქლემას ფოთლებით) გამოსახავენ. მისი მიწისქვეშა სამყაროს მბრძანებლის ბუნების ხაზგასასმელად, მხრებს ქვემოთ მუმიის ბანდაჟია აქვს შემოხვეული. ოსირისს სხვა ღმერთებისაგან განსხვავებით ყოველთვის მწვანე ან შავი ფერით ხატავდნენ’ მწვანე განახლების, თავიდან დაბადების სიმბოლოა, შავი კი ნილოსის მიწის ნაყოფიერების.

ღმერთ ოსირისის კულტი მთელს ეგვიპტეში გავრცელდა და ისტორიის განმავლობაში, სხვა ღმერთებისაგან განსხვავებით ოდნავადაც კი არ შესუსტებულა მისი მნიშვნელობა. შუა სამეფოს პერიოდში, მოხდა სოკარსა და პტაჰთან გაიგივება,  რის შემდეგაც სრულიად არნახულ და ძლიერ ღმერთს პტაჰ-სოკარ-ოსირისს ვიღებთ. სწორედ მისი კულტის ასეთმა მოქნილობამ გახადა შესაძლებელი ელინისტურ ეპოქამდე ოსირისის თაყვანისცემა და მხოლოდ ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ მოხდა შესაძლებელი უძველესი ეგვიპტელი ღმერთის მივიწყება.

დედოფალთა ველი

დედოფალთა ველი თებეს ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ნეკროპოლისია, რომელიც მედინეთ აბუს ტაძრის სამხრეთით მდებარეობს. ნეკროპოლისი მართლაც ულამაზესია და თავის ეგვიპტურ სახელს „ტა სეთ ნეფერუ“ – „მშვენიერების ადგილი“, ნამდვილად ამართლებს. ახალი სამეფოს (ძვ.წ. 1550-1070) ფარაონების ცოლებისა და შვილების სამარხები, აქ  XVIII დინასტიის პერიოდში გამოკვეთეს პირველად. არაბი მოსახლეობა დღეს ამ ადგილს „ბიბნ ელ მელექეტს“, ანუ დედოფალთა ჭიშკარს უწოდებენ. ნეკროპოლისის ნამდვილი ღირსშესანიშნაობა ჩანჩქერია, რომელსაც ეგვიპტელები „ციურ წყლებს“ეძახდნენ.
იტალიელი არქეოლოგი და ავანტიურისტი, ჯოვანი ბელცონი პირველი იყო რომელიც 1816 წელს ველს არქეოლოგიური გათხრების ჩასატარებლად ესტუმრა. მის მიერ ჩატარებული გათხრები დღესაც დიდ კრიტიკას იმსახურებს, ბელცონის მიზანი იყო რაც შეიძლება მეტი სამარხი გაეთხარა და განძი მოეპოვებინა. კერამიკა, უბრალო სამარხი ინვენტარი მასში დიდ ინტერესს არასოდეს აღძრავდა, მხოლოდ ოქროთი მოვარაყებულ ნივთებს ეძებდა.  1828 წელს კი ჯონ გარდინერი მუშაობდა დედოფალთა ველზე, სწორედ მან გათხარა 24 მან სამარხი. გარდინერია კვალს მიყვნენ შამპოლიონი, როზელინგი, კარლ რიჩარდ ლეპსიუსი და სხვა არქეოლოგები. დღესდღებით 98 სხვადასხვა აკლდამაა გათხრილი და მათი უმეტესობა XX საუკუნის განმავლობაში გამოვლინდა.

დედოფალთა ველის დედოფლები
 XVIII დინასტიის დაცემის შემდეგ, ტახტს რამზეს I, მებრძოლი სეთი I და რამზეს II ეუფლებიან, რომლებიც არა მხოლოდ მტკიცე ხასიათით გამოირჩეოდნენ, არამედ მათ გვერდით მდგარი ჭკვიანი ქალბატონებითაც. პირველი მათგანი რომელიც მინდა გამოვყო დედოფალი სიტრეა, დინასტიის დაამრსებლის, რამზეს I-ის მეუღლე და მომავალი ფარაონის სეთი I-ის დედა. სიტრე – „რას ქალიშვილს“ ნიშნავს და მეუღლის ტახტზე ასვლის შემდეგ, დედოფლის ტიტულს იღებს. დედოფალთა ველზე არსებულ მისი სამარხის QV38 წარწერებიდან ვიგებთ, რომ სიტრე არასოდეს ყოფილა მხოლოდ დედოფალი, არამედ ფარაონის უახლოესი მრჩეველი, კომპანიონი და მეგობარი. სიტრეს სამარხი ერთ-ერთი პირველი იყო დედოფალთა ველზე, რომელიც დღეს უამრავ დაუმთავრებელ რელიეფებსა და წარწერებს მოიცავს. თუმცა, მისი კარტუში და სახე მკაფიოდ ჩანს კედლებზე. შემორჩენილი წარწერები მოგვითხრობს ქალბატონზე, რომელიც სასახლის კარზე აქტიური ცხოვრებით ცხოვრობდა და ეგვიპტის მომავალ მმართველს ძლიერი მემკვიდრეობა დაუტოვა.

მუტ-თაი – სიტრეს შემდეგი დედოფალია, რომელიც მომავალ ფარაონზე თვით სიტრეს დახმარებით ავიდა. გაინტერესებთ ვინ იყო მისი ვაჟი? თვით რამზეს დიდი. ჯერ კიდევ მისი მეუღლის მეფობის დროს აქტიურად იყო ჩართული ქვეყნის მართვაში, ასევე აგრძელებდა მის სიკვდილამდე, სეთი I-ის მეფობის 22-ე წლამდე. მუტ-თაის სამარხი დედოფალთა ველზე QV80 ნომრითაა ცნობილი, მართალია წყალმა, მძარცველებმა და ქვიშამ სამარხი სასტიკად დააზიანეს, შემორჩენილი წარწერები კვლავაც მოგვითხრობს მის დიდებულ ცხოვრებასა და მოღვაწეობზე. საბედნიერიდ მისი  საკანოპე ჭურჭელი ლუქსორის მუზეუმში ინახება და ერთ-ერთი ყველაზე დახვეწილი ნამუშევარია.

ნეფერტარის სამარხის რელიეფი, დედოფალთა ველიდან

დედოფალთა ველის ნამდვილი მარგალიტი, რამზეს II-ის უსაყვარლესი მეუღლის, ნეფერტარის სამარხია. მათი სიყვარული დღემდე ლეგენდადაა შემორჩენილი, დედოფლისათვის აგებული ულამაზესი აკლდამა კი ფარაონის სიყვარულის ნამდვილი მტკიცებულებაა. ძველ ეგვიპტეში, მხოლოდ ეხნატონისა და ნეფერტიტის შემთხვევა მახსენდება, როდესაც ფარაონი ღიად გამოხატავდა გრძნობებს დედოფლის მიმართ, მეორე შემთხვევა კი აქ, დედოფალთა ველზე შეგიძლიათ ნახოთ. სამარხის წარწერებში ფარაონი პირველ პირში საუბრობს მის უდიდეს სიყვარულზე, რომელიც ნეფერტარის მიმართ გააჩნია, მწუხარებაზე, რომელიც მას დაეუფლა დედოფლის გარდაცვალების შემდეგ. გავრცელებული ვერსიის თანახმად, რამზესისა და ნეფერტარის ქორწინება, დედოფლისა და ფარაონის ჩარევით არ მომხდარა, ახალგაზრდა ტახტის მემკვიდრეს ნეფერტარი თავდავიწყებით შეუყვარდა და მიუხედავად პოლიტიკური მოტივებისა (ნეფერტარი მამის ხაზით, ამარნას ერთ-ერთ რეფორმატორს, ეის ენათესავებოდა), მაინც იქორწინა მასზე.
1905 წელს, როდესაც სამახი აღმოაჩინეს, მეცნიერები განცვიფრებულნი იყვნენ წარწერებისა და რელიეფების სილამაზით, დახვეწილობით, ასევე ადამიანების ვანდალობით, რომლებმაც გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენეს სამარხს. სამწუხაროდ აკლდამა რამდენჯერმა გაუძარცვავთ, მუმია გაიტაცეს და სამარხში მხოლოდ მისი მუხლები აღმოაჩინეს.

ქალღმერთ მაატის რელიეფი

ნეკროპოლისში უამრავმა სხვა დედოფალმა დაიდო სამუდამო განსასვენებელი, თუმცა სამწუხაროდ მათი სამარხებიც გაიძარცვა და მუმიები დაკარგა. ჩვენი დედოფლებიც დედები და ქალები იყვნენ, აქედან გამომდინეარე, მათაც სურდათ შვილები საიქიო ცხოვრებაში მათთან ერთად ყოფილიყვნენ, სამარხები კი გვერდი-გვერდ აეგოთ. XVIII დინასტიიდან (ძვ.წ. 1550-1295 წწ) სამეფო ოჯახის სხვა წევრების აკლდამების გამოკვეთაც დაიწყეს, პრინცების რომლებიც სამეფო ტახტზე ვერასოდეს ავიდოდნენ.

ღმერთების ვაჟები
 1900-იანი წლებში დედოფალთა ველზე ახალი 5 სამარხი აღმოაჩინეს, რომლებიც რამზეს III-ის ვაჟებს ეკუთვნოდათ, აკლდამებს შორის გამორჩეულებია ამუნ-ჰერ-ხოფშეფისა (QV55) და კემვასეტის (QV44). რელიეფები კარგადაა შემონახული და ოჯახურ სითბოს დღემდე ასხივებს. ტრადიციულ ეგვიპტურ კილტში გამოწყებილ პრინცებს, თვით ფარაონი მიაცილებს ღმერთებთან და წარუდგენს მათ. ერთ-ერთ სამარხში აღმოჩნდა 5 თვის განუვითარებელი ნაყოფის ნეშტი, რომელიც სავარაუდოდ ამუნ-ჰერ-ხოფშეფის მომავალი და ან ძმა უნდა ყოფილიყო, თუმცა ორსულობის მე-5 თვეს დედოფალს მუცელი მოეშალა. რამზეს III-ის ვაჟების სამარხებიდან გამორჩეული და საინტერესოა QV43 სეთ-ჰერ-ხოფსეფის, რომელიც მოგვიანებით ტახტზე ადის როგორც რამზეს VIII, თუმცა ეგვიპტეს მხოლოდ ერთი წლით (ძვ.წ. 1130-1129 წწ) მართავდა, სავარაუდოდ მანაც სიცოცხლე ტრაგიკულად დაასრულა და მამის მსგავსად მოკლულ იქნა.

დედოფალთა ველზე დღემდე მიმდინარეობს არქეოლოგიური გათხრები, საკონსერვაციო სამუშაოები. მეცნიერებს უდიდესი სია აქვთ დაკარგული დედოფლების, პრინცებისა და პრინცესების ვისი სამახის პოვნის დიდი იმედი აქვთ. პირადად ჩემი უდიდესი იმედი და ოცნებაა, ერთ დღესაც რამზეს II-ის დედოფლის ისისნოფრეტის, მერიტამენის, ბენთანას სამარხებს მიაკვლევენ. დიახ, დიახ, ჩემი მოსახელის სამარხი დღემდე არ უპოვიათ, რა ჯობია იმაზე ფიქრს რომ ჩვენი პრინცესა ღირსეული და დიდებული დედოფლების გვერდითაა დაკრძალული; თანაც თუ ოცნებაა, ბარემ ვიოცნებოთ რომ იქვე რამდენიმე ოქროს დახვეწილი ნივთი და რაც მთავარია, ხელუხლებელი მუმია დახვდებათ.

10 ულამაზესი ეგვიპტური ტაძარი

ძველ ეგვიპტელებს ჰარმონიისა და სილამაზის საოცარი შეგრძნება ჰქონდათ, სწორედ ამიტომ ეგვიპტეში მოგზაურობისას, საითაც არ უნდა გაიხედო ერთმანეთზე უფრო ლამაზ და დახვეწილ ტაძრებს წააწყდები. ჰიპოსტალური დარბაზებით დამშვენებულ შენობას, დიდი ეზო ცვლის, იქვე წამოჭიმულა უდიდესი ობელისკები; კედლები მოხატულია ფერადი რელიეფებით, თუ მზისგან მოფარებულ კედლებს შეხედავთ, დღემდე შემორჩენილ ხასხასა ფერებს დაინახავთ. სწორედ ამ დროს, თითქოს წყდები რეალობას და ძველ ეგვიპტეში ინაცვლებ, გგონია რომ ახლა საიდანმე პანტერისტყავ მოსხმული ქურუმი გამოვა, არომატულ სამკმეველს აკმევს და მზის სადიდებელს წარმოთქვამს.

კომ ომბოს ტაძარი

10 – კომ ომბოს ტაძარი. 
პტოლემაიოსების (ძვ.წ III-I სს) მიერ აგებული უზარმაზარი ტაძარი, შემაღლებულ ადგილასაა აშენებული და ნილოსის ნაპირებს გადმოსცქერის. თავდაპირველად ტაძარი პტოლემაიოს VI ააგო, რომელიც მოიცავს 2 სხვადასხვა შესასვლელს, ტაძარს, ეზოს, კოლონადას, ჰიპოსტალურ (სვეტებიან) დარბაზსა და სამლოცველოს. ტაძარი ნილოსის ღმერთს, ნიანგის თავიან სობეკს ეძღვნება.

მედინეთ აბუს ჰიპოსტალური ტაძარი

9 – ამენჰოტეპ III-ის სულის მოსახსენებელი ტაძარი – მემნოსის კოლოსები
XVIII დინასტიის ერთ-ერთი უძლიერესი ფარაონის სულის მოსახსენებელი ტაძარი, რა თქმა უნდა გამოირჩოდა პომპეზურობითა და დახვეწილობით, მისი არქიტექტორი ეპოქის გენია – ამენჰოტეპ აპუს ძეა. შეგახსენებთ, რომ სწორედ მისი აგებულია ლუქსორის ტაძარი. სამწუხაროდ ტაძარი, სადაც ფარაონს როგორც მის სიცოცხლეში, ასევე გარდაცვალების შემდეგაც ეთაყვანებოდნენ, დროთა განმავლობაში სრულიად განადგურდა, თუმცა დაახლ. ძვ.წ. 1350 წელს აგებული 2 მჯდომარე ქანდაკება კვლავ ამშვენებს ნილოსის დასავლეთ ნაპირს. არქეოლოგიური გათხრებიც ყოველ წელს მიმდინარეობს და ახალი აღმოჩენები კვლავაც გვაოცებენ ტაძრის დიდებული არქიტექტურითა და ქანდაკებებით. გასულ წელს, არქოელოგებმა 70-მდე ქალღმერთ სეხმეტის ქანდაკება იპოვეს და ამჟამად ლუქსორის მუზეუმის კოლოქციას ამშვენებენ.

ფილეს ტაძარი

8 – ფილეს ტაძარი
ფილეს კუნძული უძველესი დროიდან ისიდას საკულტო ადგილი იყო, რაღა გასაკვირია რომ  რომ მიუხედავად მათი ბერძნული წარმომავლობისა, პტოლემაიოსებმა სრულიად მიიღეს და შეითვისეს ეგვიპტური ტრადიციები და რელიგია, კლეოპატრა კი თავს, ისიდას განსხეულებად მიიჩნევდა.
ტაძრის მშენებლობისას, გამოყენებულ იქნა ყველა ტრადიციული ეგვიპტური სატაძრო ელემენტი, თუმცა არც ბერნული სვეტები დავიწყებიათ. დაახლ. ახ.წ. 100 წელს, რომის იმპერატორმა ტრაიანემ ახალი ნაგებობები შემატა კომპლექსს. 1960 წელს, ნასერის დიდი კაშხლის მშენებლობისას, იუნესკოს უშუალო ეგიდით ფილეს სატაძრო კომპლექსი აგილიკას კუნძულზე იქნა გადატანილი, რამაც ის წყლისაგან დაფარვას გადაარჩინა.

ედფუს ტაძარი

7 – ედფუს ტაძარი
ღმერთ ჰორისადმი მიძღვნილი ერთ-ერთი უდიდესი ტაძარიც პტოლემაიოსების ეპოქას განეკუთვნება და მეორე კარნაკად მოიხსენიებენ. მშენებლობა ძვ.წ. 237 წელს დაიწყო და თითქმის 2 საუკუნის განმავლობაში მიმდინარეობდა, ვიდრე კლეპპატრას მამამ, პტოლემაიოს XII არ დაასრულა, ძვ.წ. 57 წელს. ჰორის სადიდებლად აგებული ტაძარი, ყველა ტრადიციულ ძველ ეგვიპტურ ელემენტს შეიცავს და ასევე ემატება ბერძნული ელემენტი – მამისი, რაც ღმერთის დაბადების ადგილს ნიშნავს.

აბიდოსის ჰიპოსტალური დარბაზი

6 – აბიდოსი, ოსირისის ტაძარი
ფარაონ სეთი I-ის მართველობის ბოლოს აგებული ტაძარი, მისმა შვილმა – რამზეს დიდმა კიდევ უფრო დაამშვენა დაახლ. ძვ.წ. 1279 წელს. აბიდოსი, ოდითგანვე ოსირისის საკულტო ადგილი იყო. ითვლებოდა, რომ სეთის მიერ მოკლული ღმერთის ნეშტი სწორედ აბიდოსში დაასვენეს, მის მკვდრეთით აღდგომამდე. განსაკუთრებით გამოირჩევა ტაძრის ჰიპოსტალური დარბაზი, რომლის სვეტები და რელიეფები დაფარულია სხვადასხვა რელიგიური სცენებით, სადაც ფარაონი ღმერთებს ეთაყვანება. აქვე იყო ოსირისის აკლდამა ე.წ. კენოტაფი, რომლის უზარმაზარი სვეტები დღემდე მნახველის გაოცებას იწვევს. აბიდოსზე საუბრისას, შეუძლებელია დაგვავიწყდეს მეფეთა სია, რომლის მიხედვითაც ეგვიპტის პირველ ფარაონად მენესია მოხსენიებული და სეთი I-ით სრულდება.

მედინეთ აბუს ტაძარი

5 – მედინეთ აბუ – რამზეს III-ის სულის მოსახსენებელი ტაძარი
ლუქსორში, ნილოსის დასავლეთ ნაპირზე მდებარე მედინეთ აბუს ტაძარი, ჩემი ერთ-ერთ უსაყვარლესი ძველ ეგვიპტური ნაგებობაა. განსხვავებით სხვა ტაძრებისა, აქ ნახავთ სამეფო სასახლის ნანგრევებს, ტალახის აგურისაგან აშენებულ დამცავ კედელსა და სხვადასხვა სათავსოებს. მართალია, ზომით კარნაკის ნახევარიც არაა, მაგრამ ის რასაც აქ ნახავთ ნამდვილად აღფრთოვანებულს დაგტოვებთ. საუკეთესოდ შემონახული ტაძარი, ჰიპოსტალური დარბაზი, ხასხასა ფერებ შემორჩენილი რელიეფები, ფარაონის ოსირისისეული ქანდაკებები. რაც ყველაზე მთავარია, ტაძარს ბევრად ნაკლები ტურისტი სტუმრობს ვიდრე ლუქსორს, ან კარნაკს. სწორედ ამიტომ, აქ ბევრად მეტის ნახვა და შემეცნებაა შესაძლებელი.

დეირ ელ ბაჰრის ტაძარი

4 – დეირ ელ ბაჰრი – დედოფალ ჰატშეპსუტის ტაძარი
„ქალბატონი ფარაონის“, რომელიც ეგვიპტეს ძვ.წ. 1479-1458 წლებში მართავდა, სულის მოსახსენებელი ტაძარი სრულიად გამორჩეულია სხვა ეგვიპტური ტაძრებისაგან. 3 ტერასად ნაგები და 30 მეტრი სიმაღლის ტაძარი, რომელიც ერთმანეთს პანდუსებით უკავშირდება, ყველასათვის კარგად ნაცნობი სენენმუტის მიერ იქნა აგებული. სამლოცველოები გარდა ჰატშეპსუტისა, ეძღვნება ოსირისს, ამუნსა და ჰათორს. აქ თქვენ ნახავთ რელიეფებს ფარაონის ცხოვრებიდან, მისი მმართველობის დროს მომხდარი მნიშვნელოვან სცენებს, როგორიცაა პუნტის სავაჭრო ექსპედიცია. ყველგან ხაზი აქვს გასმული მის ღვთაებრივ წარმოშობასა და ტახტზე ასვლის ლეგიტიმურობას.

ლუქსორის ტაძარი

3 – ლუქსორის ტაძარი
ლუქსორის ტაძრად წოდებული ნამდვილი ეგვიპტური საოცრება თანამედროვე ქალაქ ლუქსორში, ნილოსის აღმოსავლეთ ნაპირზე მდებარეობს. ეგვიპტური ტრიადის ამონის, მუტის, ხონსუსადმი მიძღვნილი ტაძარის მშენებლობა ძვ.წ. 1400 წლებში დაიწყეს  და ყოველწლიურ, ყველაზე მნიშვნელოვან ოპეტის დღესასწაული მასპინძლობდა. რიტუალების დროს, ამონის ქანდაკება სამლოცველოდან გამოჰქონდათ და სფინქსების ხეივნით კარნაკის ტაძარში გადაჰქონდათ. ლუქსორის ტაძრის მთავარი მშენებელი ფარაონი ამენჰოტეპ III და მისი გენიოსი არქიტექტორი, ამენჰოტეპ აპუს ძეა.

აბუ სიმბელის მცირე ტაძარი

2 – აბუ სიმბელის ტაძრები
აბუ სიმბელის ტაძრები რამზეს II-ის მეფობის ნამდვილი გვირგვინია. ჩემთვის ერთ-ერთი გამორჩეული და განსაკუთრებულია. ძვ.წ. 13 საუკუნეში აგებული ტაძარი დღეს რამზესისა და მისი დედოფლის, ნეფერტარის სამუდამო სიყვარულის ნამდვილი …… ტაძარი იმითაცაა ცნობილი, რომ 1960-იანე წლებში ნასერის ტბის მშენებლობისას დატბორვის საშიშროების გამო აბუ სიმბელი და კიდევ ათამდე სხვა ტაძარი ნაწილ-ნაწილ დაშალეს და ახალ ადგილას გადაიტანეს.

კარნაკის ტაძარი

1 – კარნაკის ტაძრი
ცხოვრებაში არასოდეს მინახავს ასეთი გრანდიოზული ნანგრევები, ამ დროს მხოლოდ ერთ რამეზე ფიქრობ, თუ ახლა, ნახევრად დანგრეული ასეთი დედებულია, რა იქნებოდა 3000 წლის წინ, როდესაც მშენებლებმა ბოლოს შტრიხებიც დაამთავრეს და ქურუმებმა ტაძრის კურთხევის რიტუალი დაამთავრეს. მსოფლიოში, დღემდე უდიდესი რელიგიური ნაგებობა, ეგვიპტელი არქიტექტორების რამდენიმე თაობის დაუღალავი შრომის შედეგია. აქ შეხვდებით ჰიპოსტალურ დარბაზებს, სამლოცველოებს, ობელისკებს, დახვეწილ ქანდაკებებს, წმინდა ტბას, უზარმაზარ პილონებსა და სარიტუალო დარბაზებს. 134 მასიური სვეტის დარბაზში დადიხარ და ყველაფერი ერთად ირევა, სიხარული, გაოცება, აღფრთოვანება, მოწიწება.

როდესაც სტატიის დაწერა დავიწყე, სიმართლე გითხრათ ძალიან გამიჭირდა ამომერჩია და გამომეყო რომელიმე მათგანი, მაგრამ ბოლოს თავს ძალა დავატანე და ამ შედეგამდე მივედი. უძველესი ეგვიპტური ტაძრების მშენებლობა ძვ.წ. 4 ათასწლეულში დაუწყიათ, ყველაზე „ახლად“ ნაგები კი ფილეს ტაძარია, რომელიც პტოლემაისოების ეპოქით თარიღდება. ასე რომ,  იმედია ჩემს მიერ ჩამოთვლილი ტაძრები თქვენთვისაც მომხიბვლელია და ისიამოვნეთ სტატიის კითხვისას.

სექსუალური ცხოვრება ძველ ეგვიპტეში

წინა სტატიებში, ძველი ეგვიპტის სხვადასხვა სფერო მიმოვიხილეთ. ალბათ, დროა ცოტა უფრო ინტიმური საკითხები განვიხილოთ და ბევრისათვის საჩოთირო თემას შევეხოთ. რა ხდებოდა მკაცრი გეომეტრიული ფორმების მქონე სამარხების, ტაძრებისა და ქანდაკებების მიღმა? როგორი იყო მათი ყოველდღიური და სექსუალური ცხოვრება? რა დამოკიდებლება ჰქონდათ ძველ ეგვიპტეში განსხვავებული სექსუალური ორიენტაციის მიმართ? თუ აქაც ყველაფერი ძველი საბერძნეთივით მარტივი და ადამიანის სურვილებზე იყო დამყარებული?
როდესაც მეცნიერები ამ თემაზე იწყებენ მსჯელობას, ყოველთვის ჩიხში ექცევიან. ერთის მხრივ აქვთ ჯიუტი ფაქტები, მეორეს მხრივ კი მხოლოდ და მხოლოდ ის წარწერები ან არტეფაქტები, რაც ძველმა ეგვიპტელებმა ინებეს რომ შემოგვრჩენოდა. ვიდრე თემას განვავრცობთ, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ძველ ეგვიპტეში სექსუალური ცხოვრება ქორწინებით არ იწყებოდა; ადამიანების დაყოფა არ ხდებოდა სხვადასხვა სექსუალურ ორიენტაციებად; მიუხედავად ამ ფაქტებისა, ამ ყველაფრის აფიშირება არასოდეს მომხდარა რელიეფებზე, სამარხებსა და ტაძრებზე.
ძველი ეგვიპტე ყოველთვის სექსუალურად პასიურ ცივილიზაციად მიიჩნეოდა. რა თქმა უნდა ასეც იქნება, რადგან თუ გადავხედავთ და შევადარებთ ძველი საბერძნეთისა და რომის არტეფაქტს, განსხვავება ნამდვილად საგძნობია. ბერძნული, რომაული ლარნაკები, ფრესკები, ქანდაკებები გამოირჩევა ეროტიული ხასიათის მხატვრობით. ეგვიპტეში კი მსგავსს ვერაფერს ვნახავთ. მაგრამ, თუ კარგად დავაკვირდებით თუნდაც ეგვიპტურ ტაძრებს, ნებისმიერი მითი და ლეგენდა სექსუალური ხასიათისაა. აქ ვხვდებით ატუმს, რომელიც მასტურბაციის მეშვეობით ქმნის ღმერთებს შუს, ტეფნუტს, გებსა და ნუტს; დედოფლის საკრალურ ქორწინებას ღმერთებთან; ნაყოფიერების ღმერთ მინს, რომელსაც საკმაოდ დიდი ზომის ფალოსით გამოსახავდნენ; ეს ყველაფერი და კიდევ უფრო მეტი კი თავს იყრის ეგვიპტურ ტაძრებში. საინტერესოა რა ხდება ყოველდღიურ ცხოვრებაში.

მე-19 საუკუნე, არქეოლოგიური გათხრების წარმოება ეგვიპტეში ფართო მასშტაბებით მიმდინარეობს. მეფეთა ველთან ახლოს, მეცნიერებმა თიხის ქოთანში, დანაწევრებულ, ფრაგმენტულ პაპირუსს მიაგნეს, რომელიც შემდეგ ცნობილი გახდა როგორც „ტურინის პაპირუსი“, რადგან სწორედ ამ მუზეუმში ინახება დღემდე.  ტურინის პაპირუსის აღმოჩენამ ეგვიპტოლოგები საკმაოდ გააოცა. დაახლ. 2 მეტრის სიგრძის პაპირუსზე, მამაკაცები და ქალბატონები 12 სხვადასხვა და საკმაოდ არაორდინალურ სექსუალურ პოზებშია არიან გამოსახულნი. არქეოლოგები იმდენად გაოცებულნი დარჩნენ აღმოჩენილით, რომ დაახლ. 1 საუკუნის განმავლობაში პაპირუსი ბიბლიოთეკის ბნელ საცავში ჩაკეტეს. მხოლოდ და მხოლოდ განსაკუთრებული და დასაბუთებული მიზეზით, ისიც მამაკაცს შეეძლო მისი გამოკვლევა. დღემდე არაა ამოხსნილი, თუ რას გვიყვება პაპირუსი, არიან აქ გამოსახულნი ღმერთები, არის ეს ყველაფერი საკრალური რიტუალის ნაწილი, თუ უბრალოდ გასართობად შექმნეს, როგორც თანამედროვე ჟურნალები.

ტურინის ეროტიული პაპირუსი

ახლა კი, ვნახოთ რა ხდებოდა ე.წ. ერთსქესიანთა ურთიერთობების მხრივ. როდესაც საქარაში წახვალთ ექსკურსიაზე, ხნუმჰოტეპისა და ნიან-ხნუმის სამარხს, ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად მონახულებად აკლდამას მთელს საქარაში გვერდს ნამდვილად ვერ აუვლით. მუსულმანი, ტრადიციების ერთგული არაბი გიდი, დიდი მონდომებით გიჩვენებთ მათ მასტაბას და რელიეფებზე გამოსახულ ორ მამაკაცს, რომლებიც ერთმანეთს ეხვევიან.
მოდი, ჯერ გავიგოთ ვინ იყვნენ ჩვენი ვაჟბატონები და რას წარმოადგენდნენ. ორივე მათგანი, V დინასტიის ფარაონ ნიუსერ-რას მეფობისას, დაახლ. 46 საუკუნის წინ ცხოვრობდნენ, მათ მინიჭებული ჰქონდათ სამეფო სასახლის ხელნაწერების ზედამხედველის და კიდევ 12 სხვადასხვა ტიტული. ორივე მათგანს ჰყავდა ოჯახი, ცოლები და შვილები. თუმცა, გაურკვეველი მიზეზის გამო, მათმა ოჯახებმა გადაწყვიტეს გარდაცვალების შემდეგ, ორივე მამაკაცის ერთ მასტაბაში დასვენება. მასტაბაში, რამდენიმე თავგზაამბნევი რელიეფია, ორი მამაკაცი ერთმანეთს ეხვევა და ცხვირით ეხებიან ერთმანეთს. საქმე იმაშია, რომ ძველ ეგვიპტურ რელიეფებზე ცხვირით შეხება ამბორს, კოცნას აღნიშნავდა.
ნიან-ხნუმისა და ხნუმჰოტეპის რელიეფებს, მეცნიერთა ნაწილი იშველიებს თეორიის გასამყარებლად, რომ ძველ ეგვიპტეში მსგავს ერთსქესიანთა ურთიერთობები საკმაოდ მისაღები იყო. მეორე ნაწილი კი, სხვა ახსნას იშველიებს, მაგალითად რომ ისინი უბრალოდ ძმები და თანაც ტყუპები იყვნენ. თუმცა, რაც არ უნდა იყოს სიმართლე, ფაქტია რომ ამ ორ ადამიანს სურდა იმქვეყნიური ცხოვრებაც ერთად დაემკვიდრებინათ.

ხნუმჰოტეპისა და ნიან-ხნუმის მასტაბა საქარაში.

ეგვიპტეზე საუბრისას, არასოდეს უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ეს იყო საზოგადეობა რომელმაც დროს გაუსწრო. ქალები სარგებლობდნენ ისეთივე უფლებებით, როგორც მამაკაცები. მათ შეეძლოთ ჰქონოდათ საკუთარი ქონება, გათხოვილიყვნენ საკუთარი ნებით, ასევე განქორწინებულიყვნენ და თავი დაეღწიათ არასასურველი ქორწინებისაგან, გაესესხებინათ/ესესხათ თანხა, ეჩივნათ სასამართლოში, ან მოწმე გამოსულიყვნენ პროცესზე. შესაძლებელია ეს ყველაფერი თანამედროვე გადასახედიდან საკმაოდ პრიმიტიულად ჩანს, მაგრამ გაიხსენეთ, ჩვენ ვსაუბრობთ ადამიანებზე რომლებიც 4000 წლის წინ ცხოვრობდნენ. სწორედ ეს ყველაფერი დაედო საფუძლად ყველაფერი სექსუალურისადმი ღია და გახსნილ მიდგომას.

ჯესერკარასენების სამარხი, ლუქსორის დასავლეთ ნაპირი – ქალები ნადიმისას.

რას მიირთმევდა კლეოპატრა საუზმედ და ნეფერტიტი ვახშმად? ძველ ეგვიპტური სამზარეულო

 ძველ ეგვიპტური ცივილიზაცია ყველასათვის ცნობილია მისი უდიდესი მონუმენტებით, მარადიული პირამიდებითა და ფარაონების დიდებული ტაძრებით. ამ სტატიით მინდა, რომ მათ ყოველდღიურობაში ჩავიხედოთ და გავიგოთ, რას მიირთმევდა დედოფალი კლეოპატრა საუზმეზე, ნეფერტიტი კი ვახშმად. როდესაც წერას შევუდექი და მასალებს ვეცნობოდი, ერთი რამ აღმოვაჩინე, უდაოდ ჩვენი ეგვიპტელები ბევრად უკეთესად იკვებებოდნენ ვიდრე სხვა უძველესი ცივილიზაციის მოსახლეობა. დღევანდელი მეცნიერება ძველ ეგვიპტურ საკვებსა და სამზარეულოზე ინფორმაციას სამარხებისა და ტაძრების კედლებზე შესრულებული რელიეფებითა და უძველესი პაპირუსების მეშვეობით ფლობს. ყველაზე გავრცელებული სცენებიც ხომ სწორედ საკვების მსხვერპლად შეწირვაა, ან გარდაცვლილები რომლებიც ნილოსის ველზე მუშაობენ; აქვეა ნადირობის, თევზაობის სცენები. ამ ყველაფერზე დაყრდნობით შევეცადე 9 ყველაზე გავრცელებული საკვები პროდუქტი გამეცნო თქვენთვის.

 

მედუმის ცნობილი ბატების რელიეფი, ძველი სამეფოს მასტაბას მოხატულობა.

1. შინაური ფრინველები
   შინაური ფრინველების საკვებად გამოყენება, ჯერ კიდევ უხსოვარი დროიდან დაიწყეს ეგვიპტელებმა. რადგან გემოვნებას ნამდვილად არ უჩიოდნენ, ფრინველის მობრაწული ხორცი თანაბარი პოპულარობით სარგებლობდა როგორც მაღალ საზოგადოებაში, ასევე გლეხებში. ყველაზე ხშირად საკვებად იყენებდნენ იხვს, ბატს, მწყერს, მტრედებს, წეროს და სირაქლემასაც კი; თუმცა, წეროს შემდეგ სირაქლემას ჩაშუშვა არ უნდა გაგვკვირვებოდა 🙂 გედის, წეროსა და სირაქლემას ხორცი დელიკატესად მიიჩნეოდა და მხოლოდ მდიდარ ადამიანებს შეეძლოთ მისით ყელის ჩაკოკლოზინება.
   შესწავლილი წყაროებიდან ირკვევა, რომ ხშირი იყო გადამფრენ ან იშვიათ ფრინველებზე მასიური ნადირობა, შემდეგ კი მათი ხორცის გამოყვანა და შენახვა.

   

   ძროხის მოწველის სცენა, საქარა, დაახლ. ძვ.წ. 2731-2500 წლები.

2. რძის პროდუქტები
   თუ სამარხის რელიეფების თვალიერება გიყვართ, განსაკუთრებით არა სამეფო სამარხებისა, მაშინ ძალიან ხშირად მოგხვდებოდათ თვალში ძროხები, ხარები და თხები. მესაქონლეობა ნილოსის ნაპირებზე საკმაოდ განვითარებული იყო, ხარები ძირითადად მინდვრებში სამუშაოდ და სახნავად გამოიყენებოდნენ, აი ცხვრები, თხები და ძროხები კი ძირითადად საკვები დანიშნულებით ჰყავდათ მოშენებული. რძის პროდუქტებიც საკმაოდ მრავალფეროვანი ჰქონდათ: ხაჭო, შრატი და ნაღები.

   

3. ბოსტნეული
   ნილოსის ყოველწლიური ადიდებისას, მდინარე ნაყოფიერი შლამით ფარავდა ნაპირებს, რაც შესაძებლობას აძლევდა მოსახლეობას მრავალი სახეობის ბოსტნეული დაეთესათ და მოეყვანა. რა თქმა უნდა, გლეხებისათვის ბოსტნეული ყოველდღიური რაციონის უდიდეს ნაწილს იკავებდა, მდიდარი ეგვიპტელები კი ხორცეულსა და კარგად გამომცხვარ პურს გემრიელად ატანდნენ ბოსტნეულს. ყველაზე გავცელებული ძველ ეგვიპტეში იყო ხახვი, ნიორი, პრასი, კომბოსტო, ბოლოკი, თალგამი, კიტრი და პარკოსანი მცენარეები.

   

4. ხილი
   თქვენ წარმოიდგინეთ და ხილის ძალიან დიდი არჩევანი ჰქონდათ, რა არ ხარობდა ძველ ეგვიპტეში. ზუსტად ყველა ხილის ჩამოთვლა, თუ რომელი მოდიოდა იმ დროინდელ ევიპტეში შეუძლებელია, თუმცა თუ კარგად დავაკვირდებით მათ რელიეფებს, მივხვდებით რომ ტკბილის დიდი მოყვარულები იყვნენ 🙂 ჰიქსოსების მიერ ეგვიპტის დაპყრობისას, ქვეყანაში ჩნდება ვაშლი, ზეთისხილი და ბროწეული. ყურძენი, ლეღვი და ფინიკი ყველაზე გავრცელებული და პოპულარული იყო მთელს ქვეყანაში. არქეოლოგიური გათხრებით ასევე დამტკიცდა, რომ ფუფუნების მოყვარულ დიდებულებს, ქოქოსიც კი არ აკლდათ, რომელიც შორეული აღმოსავლეთიდან შემოჰქონდათ.

   

   დიდებულ ნახტის სამარხი

5. ბევრი, ბევრი წვენები
   ცხელ ზაფხულში გაგრილებული წვენით პირისჩატკბარუნება ოდესღაც ეგვიპტელებსაც ძალიან უყვრადათ. მართალია, ხილის წვენი ისეთივე პოპულარული არ იყო, როგორც ლუდი და ღვინო, მაგრამ მაინც ფართოდ იყო ქვეყანაში გავრცელებული. გამოწურული ხილის წვენს, წყლითა და თაფლით აზავებდნენ და გემრიელად მიირთმევდნენ. ყველაზე გავრცელებული ლეღვის, ფინიკისა და ყურძნის წვენი იყო.

   

   ტის მასტაბის რელიეფი, ძროხების დაკვლეის სცენა, საქარას ნეკროპოლისი.

6.  ხორცი
   ზემოთ უკვე აღვნიშნე, რომ რძის პროდუქტების დიდი მოყვარულები იყვნენ. რაღა თქმა უნდა, თხა და ძროხა მხოლოდ მოსაწველად არ უნდოდათ და მათ ხორცსაც დიდი სიამოვნებით აგემოვნებდნენ. განსაკუთრებული დელიკატესი სამეფო ოჯახში ანტილოპას ხორცი იყო, შემდეგ კი ძროხის ხორცი მოდიოდა, რომელიც საკმაოდ ძირი ღირდა. ჩვეულებრივ ეგვიპტურ ოჯახს, არ ჰქონდა საშუალება ხორცის ყოველდღიურ რაციონში ჩასმის, ხანდახან ბატის ან სხვა შინაური ფრინველის დაკვლა თუ შეეძლოთ.

   

   ყურძნის დაკრეფისა და ღვინის დაწურვის სცენა, ნახრის სამარხის რელიეფი.

7. ღვინო
   ძველ ეგვიპტურ ღვინოს ძალიან მდიდარი ისტორია აქვს, მისი დაყენება კემეტის ქვეყანაში ჯერ კიდევ ძვ.წ. 3000 წელს დაიწყეს. ძველ ეგვიპტური სიტყვა „JRP” – რომელიც ღვინოს აღნიშნავს, ყველაზე ძველია მსოფლიოში. ახალი სამეფოს დროს, ღვინო განსაკუთრებით პოპულარული გახდა, როგორც წითელი, ასევე თეთრი. ამ პერიოდშივე ჩნდება სასახლეში ე.წ. „ღვინის შემფასებელი“, რომელიც სამეფო მარანს ადევნებდა თვალყურს. მიუხედავად იმისა, რომ ყურძნის მოყვანა თითქმის მთელი ეგვიპტის ტერიტორიაზე ხდებოდა, ღვინო მაინც მდიდარი ადამიანების სასმელად რჩებოდა.

   

8. პური
   პური ყველაზე ფართოდ მოხმარებადი საკვები იყო ეგვიპტური რაციონში. არ უნდა დაგვავიწყდეს ასევე, რომ როდესაც მათ პურზე ვსაუბრობთ, არ უნდა წარმოვიდგინოთ ზუსტად ისეთივე რაც ჩვენ გვაქვს ახლა. ფქვილს ამატებდნენ მარილს, საფუარს, სუნელებს, რძეს და ხანდახან კვერცხსაც. პური ქვის ღუმელში ცხვებოდა და არც თუ ძალიან ფუმფულა იყო, თუმცა საკმაოდ ნოყიერი. დეირ ელ მედინას ნასახლარში ახლაცაა შემორჩენილი ქვის ღუმელი, გიდმაც დიდი მონდომებით აგვიხსნა, თუ როგორ უნდა გამოეცხო ძველ ეგვიპტელ ქალბატონს პური.
   სამწუხაროდ, ხორბლის დაფქვისას ფვილში ქვის დოლაბიდან მცირე ნამცეცები ცვიოდა, ქვიშიანი ქარიც არ აკლებდა და პურის მოსაზელი ჭურჭელიც დიდი დამუშავებით არ გამოირჩეოდა. ამიტომ, პური კბილების ცვეთას იწვევდა, სწორედ ამიტომ, ჩვენს კემეტელბს საკმაოდ ცუდი პირის ღრუ ჰქონდათ.

   

9. ლუდი
   პურთან ერთად, ლუდი ეგვიპტელების უსაყვარლესი ყოველდღიური სასმელი იყო. ლუდს სვამდა ყველა, ღმერთებიც და ადამიანებიც, მდიდრებიც და ღარიბებიც, მოზრდილი და ბავშვებიც კი. ძველ ეგვიპტეში ლუდის გამოხდა 5000 წლის წინ დაიწყეს და მას უწოდებდნენ „ჰექეტ“. როგორც იცით, ძველ ეგვიპტეში ფული როგორც მონეტა საკმაოდ გვიან შემოვიდა, დამსაქმებლები მუშებს სწორედ ლუდით, პურით, ზეთითა და ბოსტნეულის გარკვეული რაოდენობით უხდიდნენ დღიურ საფასურს. მაგალითად, გიზას პირამიდაზე მომუშავე ყოველ მამაკაცს, დღეში 4 ან 5 ლიტრი ლუდი ეკუთვნოდა.

   

   მეფუტკრეობა ძველ ეგვიპტეში საკმაოდ მაღალ დონეზე იყო განვითარებული, შესაბამისად თაფლიც საკმაოდ კარგი ხარისხის ჰქონდათ. ფარაონ ტუტანხამონის სამარხში ალებასტრის ჭურჭელი აღმოაჩინეს, სადაც ოდესღაც თაფლი შეინახეს ძელმა ეგვიპტელებმა.

ახლა უკვე გვაქვს წარმოდგენა რითი იკვებებოდნენ ნილოსის ნაპირებზე ჩვენი ეგვიპტელები. არაფერი აკლდათ, შემწვარი, მოხრაკული, მოხარშული, ჩაშუშული თუ გამომცხვარი.