პალმირა – ულამაზესი რომაული ქალაქი

პალმირა უძველესი არამეული ქალაქია, თანამედროვე სირიის ცენტრალურ ნაწილში. ანტიკურ ეპოქაში მისმა განსაკუთრებულმა მდებარეობამ განაპირობა მისი აყვავება ერთ-ერთ უმდიდრეს ქალაქად ჩამოყალიბება. ის მდებარეობდა დამასკოდან ჩრდ-აღმოსავლეთით და მრინარე ევფრატის სამხრეთით, , ერთმანეთს აკავშირებდა მესოპოტამიასა და სირიას. უდაბნოში გრძელვადიანი მოგზაურობისას ქარავნები აქ ჩერდებოდნენ; ვაჭრები პალმირას “უდაბნოს პატარძალს” ეძახდნენ.

პალმირა დილით, მზის ამოსვლისას

ქალაქის უძველესი სახელი მოხსენიებულია ბაბილონურ ტექსტებში, რომლებიც აღმოჩენილ იქნა ქალაქ მარიში. პალმირა იხსენიება სემიტური სახელით – “თადმორ”. პალმირას ზუსტი ეტიმოლოგია გაურკვეველია, თუმცა ზოგიერთი მეცნიერი მიიჩნევს, რომ სახელი პალმის ხეებს უკავშირდება. ასევე ფართოდ გავრცელებული ვერსიის თანახმად, პალმირა “თადმორის” არასწორი ინტერპრეტაციაა.

არქეოლოგიური გათხრები ადასტურებს, რომ ქალაქი ძვ.წ II ათასწლეუში დაარსდა. არსებობის ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე ერთმანეთს ენაცვლებოდა სემიტური, ბერძნული, რომაული და არაბული კულტურა.

ებრაულ წყაროებში ვხვდებით ინფორმაციას, რომ პალმირა დაარსა ბიბლიურმა მეფე სოლომონმა. იოსებ ფლავიუსიც ახ.წ I საუკუნეში წერს, რომ ქალაქი ებრაელთა მიერ იქნა აგებული.

პალმირა დღეს

ქალაქში გავრცელებული იყო შუამდინარული პანთეონის ღმერთთა კულტი – მარდუქი, რუდა; ასევე ადგილობრივი ღვთაებები ჰადად, ბაალი; გვხვდება ასევე ბერძნული პანთეონის ღმერთები, მაგალითად ათენა.

ქალაქში არამეულად საუბრობდნენ, თუმცა მოგვიანებით საკმაოდ გავრცელდა ბერძნული ენა.

ძვ.წ 323 წელს სირია სელევკიდების სამეფოს შემადგენლობაშ მოექცა, პალმირა დამოუკიდებელ ქალაქად იქცა, განაგრძო განვითარება და კიდევ უფრო აყვავება; ერთმანეთთან აკავშირებდა მესოპოტიამიას, არაბეთის უდაბნოსა და ხმელთაშა ზღვას. ახ.წ 14–37 წლებში რომის იმპერია იპყრობს ფინიკიასა და სირიას, პალმირა კვლავ ძველ დიდებას ინარჩნებს. წყაროები გვამცნობენ, რომ პალმირელი ვაჭრები გემებს ფლობდნენ თანამედროვე იტალიასთან, აკონტროლებდნენ სპარსეთიდან, ჩინეთიდან, ინდოეთიდან მომავალ “აბრეშუმის გზას”. ეს ყველაფერი მიანიშნებს, რომ პალმირა გვევლინება, როგორც ერთ-ერთი უმდიდრესი ქალაქი ახლო აღმოსავლეთში.

პალმირა – მთავარი ქუჩა, ეს იყო ერთ-ერთი ყველაზე გრძელი და მონუმენტური მთელს რომის იმპერიაში.

ახ.წ 129 წელს რომის იმპერატორი ადრიანე ქალაქს ესტუმრა. მისი სილამაზით აღფრთოვანებულმა, პალმირას სახელი გადაარქვა და “ადრიანა” უწოდა.

ქალაქის მნიშვნელობა ნელ-ნელა კნინდება, სასანიდების გაძლიერების შემდეგ. ახ.წ 212 მათ ტიგროსისა და ევფრატის აუზი დაიპყრეს, რამაც პალმირას დიდი დარტყმა მიაყენა. რომის იმპერატორ ვალერიანმა, პალმირას პრინცი სეპტიმუსი დანიშნა გუბერნატორად. მალე თავად იმპერატორი მოკლულ იქნა სასანიდთა წინააღმდეგ კამპანიაში. სეპტიმუსი მისმა ძმისშვილმა მოკლა და სირიაში დესტაბილიზაციის დიდი საფრთხე შეიქმნა. თუმცა სწორედ ამ დროს ჩნდება ისტორიაში ლეგენდარული დედოფალი ზენობია (სეპტიმუსის მეუღლე), რომელმაც ძვ.წ 267 წელს თავისი ვაჟის სასარგებლოდ ტახტი დაიკავა და მასთან ერთად მართავდა პალმირას.

დედოფალ ზენობიას მონეტა

ძვ.წ 269 წელს პალმირა რომის იმპერიის წინააღმდეგ აჯანყდა. ზენობიას სახელს უკავშირდება პალმირას იმპერიის დაარსება, რომელიც ანტიოქიიდან, სამხრეთით ეგვიპტემდე გრძელდებოდა.

დამოუკიდებელი პალმირას სულ რამდენიმე წელი არსებობდა, ძვ.წ 272 წელს იმპერატორმა აურელიანემ რომის იმპერიაში საბოლოოდ წესრიგი დაამყარა და სირიაში გაილაშქრა, პალმირა ალყაში მოაქცია და საბოლოოდ დაიპყრო კიდეც. დედოფალი ზენობია რომში იქნა ჩაყვანილი და გამარჯვებისადმი მიძღვნილ ტრიუმფალური მსვლელობისას, რომის ქუჩებში ოქროს ბორკილებდადებული ჩაატარეს.

პალმირას უმშვენიერესი ნაგებობაა ღმერთ ბელისადმი მიძღვნილი ტაძარი, აგებული ახ.წ I საუკუნეში. აქ ერთმანეთსაა შერწყმული ახლო აღმოსავლეთისა და ბერძნულ-რომაული არქიტექტურული სტილი. მართკუთხა ფორმის ტაძარი ორიენტირებულია სამხრეთ და ჩრდილოეთ მხარეებზე. მოკირწყლული ეზო შემოსაზღვრულია 225 მ. სიგრძის კედლით და მის ცენტრში დგას უშუალოდ ტაძარი.

ღმერთ ბელისადმი მიძღბნილი ტაძრის შიდა ეზო

რომაული თეატრი ახ.წ II საუკუნით თარიღდება.

რომეული თეატრის სცენა

რომაული კოლონადა ეტაპობრივად აშენდა, ახ.წ II-III საუკუნეებში, მისი სიგრძე ერთ კილომეტრზე მეტია. კოლონადა იწყებოდა ქალაქის სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარე ბელის ტაძართან და მიემართებოდა დასავლეთ კარიბჭისაკენ.

რომაული კოლონადის სამხრეთ ნაწილი

პეტრა – იორდანიის დაკარგული ქალაქი

ნაბატელთა ცივილიზაციის დედაქალაქი პეტრა(თანამედროვე იორდანია), დაახლოებით 600 წელი ევროპელთათვის დაკარგულად ითვლებოდა. 1812 წელს, შცეიცარიელმა 27 წლის მკვლევარმა იოჰან ლუდგვიგ ბორხარდტმა,  აღმოაჩინა დაკარგული ქალაქი. ახალგაზრდა მკვლევარი რამდენიმე წელი სირიაში ცხოვრობდა, სადაც შეისწავლა არაბული და ყურანი. მან იმოგზაურა სირიაშ, ლიბანში, მექაში, პალესტინასა და ეგვიპტეში.

კაიროსაკენ მიმავალ გზაზე, ადგილობრივები მას მოუყვნენ კლდეში გამოკვეთილ უძველეს ქალაქზე, სადაც მათი რწმენით აარონი, მოსეს ძმა იყო დასაფლავებული. ბორხარდტმა ვითომდა აარონისათვის პატივის მისაგებად და მსხვერპლის შესაწირად, ადგილობრივებს სთხოვა მისი ქალაქში წაყვანა. ასე მოიპოვა მან პეტრაში შესვლის უფლება. მისი ჩანაწერები და შთაბეჭდილებები, სადაც ის აღწერს პეტრას, 1822 წელს გამოქვეყნდა. ამ პუბლიკაციის შემდეგ ქალაქისადმი ინტერესი გაიზარდა და სათავე დაუდო ევროპელებისა და უცხოელების უწყვეტ ნაკადს.

იოჰან ლუდვიგ ბორხარდტი

პეტრა (ბერძ. სიტყვა Πέτρα – ქვა, კლდე) – ნაბატელთა დედაქალაქი, დაარსებული დაახლ ძვ.წ IV საუკუნეში, დღეს იორდანიის სიმბოლო და ყველაზე პოპულარული არქეოლოგიური ძეგლია.

პეტრასაკენ მიმავალის ვიწრო

პეტრას ხელსაყრელმა გეოგრაფიულმა მდებარეობამ ხელი შეუწყო მის განვითარებასა და გაძლიერებას. ქალაქი მდებარეობდა სავაჭრო-საქარავნო გზების ცენტრში, რომელიც აკონტროლებდა გზას ეგვიპტის, სპარსეთის ყურის, დამასკოსა და აქაბას მიმართულებით.

თანამედროვე არქეოლოგიური გათხრებით დასტურდება, რომ მდებარეობასთან ერთად, პეტრას წარმატებისა და სიმდიდრის გასაღები, ნაბატელების მიერ წყლის რესურსების სწორი კონტროლი გახდა. წყალმომარაგების პრობლემის მოსაგვარებლად, ქალაქის ახლოს გააშენეს ხელოვნური ოაზისი, კლდეში გაიყვანეს სპეციალური არხები.

ქალაქს ორი შესასვლელი ჰქონდა. პირველი სამხრეთიდან, რომელიც ლეგენდის მიხედვით ვიზიტორს აარონის (მოსეს ძმა) სამარხისაკენ მიუძღოდა. მეორე, აღმოსავლეთ შესასვლელი დღესაც გამოიყენება და თანამეროვე ტურისტული ბილიკია მოწყობილი. გზა მიემართება ღრმა ხეობაში, სიგანით 3-4 მეტრი და  ე.წ. “საგანძურის” ნაგებობასთან მთავრდება.

“საგანძური” – პეტრას მთავარი ღირსშესანიშნაობა

ქალაქის ისტორია მჭიდროდაა დაკავშირებული ბიბლიურ ისტორიებთან; მეცნიერების გარკვეული ნაწილი მიიჩნევს, რომ “გამოსვლაში” აღწერილი ადგილი, სადაც ეგვიპტიდან წამოსული ებრაელები გაჩერდნენ სწორედ პეტრაა. ასევე გავრცელებულია აზრი, რომ დიოდორე სიცილიელის მიერ მოხსენებული ქალაქი “რეხემ” – პეტრაა.

ნაბატელები პეტრაში დაახლოებით ძვ.წ VI საუკუნეში ჩნდებიან. ამ ვერსიას ამყარებს აღმოჩენილი და შესწავლილი სამარხები. ძვ.წ I საუკუნიდან ჩნდება ადგილობრივი მონეტებიც, დაახლოებით ამ პერიოდით თარიღდება თეატრიც (ძვ.წ 9 – ახ.წ 40 წლები).

თეატრი

ახ.წ 106 წელს პეტრა რომის იმპერიის შემადგენლობაში შედის და არაბეთის პროვინციის, იგივე “ქვიანი არაბთის” დედაქალაქი ხდება. არაბეთის პროვინციაში შედიოდა ნაბატელთა სამეფო, სამხრეთ სირია, სინაის ნახევარკუნძული. ამ პერიოდში აშენდა ე.წ. ” რომაული გზა”, რომელიც ქალაქში მამივალი მთავარი გზა იყო.

“რომაელთა გზა” – შესასვლელი კარიბჭის ნანგრევები

დაახლ. ახ.წ III საუკუნიდან, იმპერატორ ალექსანდრე სევერუსის მმართველობისას პეტრაში მონეტების ჭრა წყდება, აღარ გვხვდება სამარხები. ყველაფერი მიუთითებს უცაბედ კატასტროფაზე; სავარაუდოდ  სასანიდების იმპერიის ჯარი შეიჭრა ქალაქში. ამავდოულად თანამედროვე სირიის ტერიტორიაზე აყვავებას იწყების კიდევ ერთი უმშვენიერესი ქალაქი პალმირა, რომელმაც საბოლოოდ დააკნინა პეტრა. პალმირას მდებარეობა ხელსაყრელი იყო ვაჭრებისათვს და ის ასევე ხდება ახალი რელიგიური ცენტრი. ყოველი წლის 25 დეკემბერს ეწყობოდა, ნაბატელთა ქალღმერთ კააბუსადმი მიძღვნილი დღესასწაული.

ახ.წ 363 წლის მიწისძვრამ პეტრას უმშვენიერესი ნაგებობები დაანგრია, ხოლო 551 წელს მომხდარმა კიდევ ერთმა ძლიერმა მიწისძვრამ მთლიანად გააუკაცურა, რადგან საბოლოოდ მოიშალა წყალმომარაგების სისტემა.

ნაბატელეთა პანთეონის უზენაესი ღმერთი იყო დუშარა (მთების მბრძანებელი), ასევე ფართოდ იყო გავრდელებული ქალღმერთების ალ-უზა, ალლატ და მანატის კულტი. პეტრაში უამრავი კლდეში ნაკვეთი ზემოთხსენებული ღმერთების ქანდაკებაა ნაპოვნი. ასევე აღმერთებდნენ გარდაცვლილ მეფეებს.

“მონასტერი” პეტრას ერთ-ერთი უდიდესი ნაგებობაა, თარიღდება ძვ.წ I საუკუნით და ეძღვნება მეფე ობოდას I-ს.

მონასტერი – მისი სახელწოდება ითარგმნება არაბული სიტყვიდან Ad Deir.

“საგანძური” (Al Khazneh) – პეტრას სიმბოლოა. ქვიშაქვაში ნაკვეთი, ბერძნული გავლენით დეკორირებული სამარხი, წარუშლელ შთაბეჭდილებას ახდენს მნახველზე. “საგანძური” ახ.წ I საუკუნეშია აგებული, მეფე არეტას IV ფილოპატროსის ზეობისას. მისი დღევანდელი სახელი არაბული ლეგენდიდან მომდინარეობს, რომლის მიხდვითაც მძარცველებმა შენობაში ნაძარცვი სიმდიდრე გადამალეს. მეორე, უფრო არადამაჯერებელი ვერსია მოგვითხრობს, რომ აქ ეგვიპტელი ფარაონები ინახავდნენ მათ საგანძურს.

განსაკუთრებით აღსანიშნავია “საგანძურის” ფასადი, რომელიც 2000 წლის განმავლობაში საკმაოდ დაზიანდა, თუმცა დღემდე ულამაზესია. აქ გამოსახულია ოთხი არწივი, ნაბატელტა რწმენით მათ უნდა წაეყვანათ გარდაცვლილის სული იმქვეყნად.

საგანძური

2007 წლიდან პეტრა შედის “მსოფლიოს ახალ 7 საოცრებათა” სიაში.

კაჯურაჰო – სიყვარულის ტაძარი

კაჯურაჰოს  სატაძრო კომპლექსი, ინდური ხელოვნებისა და არქიტექტურის საოცარი ნაზავია. დღემდე ერთი-ერთი ყველაზე პოპულარული ტურისტული ობიექტია ინდოეთში, რაც გარკვეულწილად აეროტიული რელიეფებისა და ქანდაკებების სიუხვით აიხსნება. ტაძარი მდებარეობს ნიუ დელიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით 385კმ-ზე. კაჰურაჯო მოიცავს შუა საუკუნეების ინდუისტურ და ჯაინურ ტაძრებს.

კაჯურაჰოს კომპლექსი აგებულია ახ.წ 950-1150 წლებში, ჩანდელას დინასტიის მონარქთა მიერ. ითვლება რომ სწორედ ამ პერიოდში მიხდა ტანტრული ტრადიციების შეთვისებაც. ჩანდელას მართველობის დროს, კაჯურაჰო ხდება რელიგიური და კულტურული ცენრტი; კომპლექსი ფართოვდება და ტაძრების რაოდენობა 85 აღწევს. ჩანდელა ისტორიიდან მე-13 საუკუნიდან ქრება და კაჯურაჰოც ნელ-ნელა კარგავს გავლენას და მივიწყებას ეცემა 1838 წლამდე, როდესაც ბრიტანელმა ინჟინერმა ჯუნგლებში აღმოაჩინა მივიწყებული კომპლექსი. დღესდღეობით შემორჩენილია 25 ტაძარი, მათი უმეტესობა გეგმარებით ერთნაირია, განსხვავდებიან მხოლოდ მცირე დეტალებით. სამი ტაძარი ნაგებია გრანიტით, დანარჩენი კი ქვიშაქვით. ტაძრები გამოირჩევა მდიდრული სკულპტურული მორთულობით და ღია გალერეებით.

სახელწოდება კაჯურაჰო მომდინარეობს “Kharjuravāhaka”-დან, Kharjura- სანსკრიტზე ფინიკის პალმას ნიშნავს, vāhaka- კი “ის ვინც ახორციელებს, ის ვინც ატარებს”.
ტაძრების განლაგება დაყოფილია სამ ნაწილად: დასავლეთ, აღმოსავლეთ და სამხრეთად. მშენებლობისას არაა გამოყენებული დუღაბი. ტაძრის სვეტები ნაკვეთია მთლიან ქვაში, რამდენიმე მათგანის წონა 20 ტონას აღემატება.
ტაძრის მშენებლობის პერიოდში ახ.წ 950-1150, ჩანდელას დინასტიის დროს ტანტრული ცნებები მიღებულ და აღიარებულ იქნა. ბიჭები 14-დან 21 წლამდე მონასტერში ცხოვრობდნენ, რათა სწორად შეეცნოთ სამყარო, ესწავლათ სწორი აზროვნება და ხედვა; ერთ-ერთი დომინანტი ვერსიის თანახმად, ტაძრის რელიეფები მათთვის სამყაროს შეცნობაში დამხმარე საშუალება უნდა ყოფილიყო.

ლაკშმანის ტაძარი
ტაძარი მიძღვნილია ინდუიზმის ღმერთ ვიშნუს ერთ-ერთი ასპექტისადმი – ვიაკანთა ვიშნუ. ეს არის ვიშნუს ავატარა, მისი კულტი ძირითადად ქაშმირის მიდამოებშია გავრცელებული. მას აქვს ოთხი თავი – ადამიანის, ლომის, დემონის და ტახის.; ასევე ხშრად გამოისახებოდა სამი თავით. ტაძრის მშენებლობის სავარაუდო პერიოდია 930-950 წლები.

კანდარია მაჰადევას ტაძარი
ეს არის უდიდესი ტაძარი კაჯურაჰოს კომპლექსში და ასევე გამოირჩევა ქანდაკებების მრავალფეროვნებითა და რაოდენობით. შუასაუკუნეების ინდურ არქიტექტურაში საუკეთესოდ შემონახული ნაგებობაა. ტაძარი მიძღვნილია ღმერთ შივასადმი; აგებულია დაახლ. ახ.წ 1050 წელს.

მადჰია პრადეში, კაჯურაჰოს უდიდესი ტაძარი

კაჯურაჰო ცნობილია ეროტიული ქანდაკებებით, თუმცა აღსანიშნავია რომ ასეთ სცენებს მთლიანი ტაძრის ზედაპირის მხოლოდ 10% უკავია, დანარჩენი რელიეფები კი ასახავს ადამიანის ჩვეულებრივ ყოველდღიურობას, მაგ: ქალს მაკიაჟს კეთებისას, მუსიკოსებს, მექოთნეებს, ჩვეულებრივ ფერმერებს და ა.შ. საერო სცენები გამოსახულია ტაძრის ღმერთებიდან მოშორებით, სწორედ ამიტომაა გავრცელებული მცდარი შეხედულება, თითქოს რელიეფებზე გამოსახულია ღმერთებს შორის ინტიმური ურთიერთობა. ასევე შეცდომაა, კაჯურაჰო არის იგივე კამასუტრას ტაძარი და რელიეფებზე მოხდა კამასუტრას დაწვრილებითი ილუსტრირება.

თეოტიუაკანი – ღმერთების ქალაქი

თანამედროვე მეხიკოს ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდებარეობს, ძველი სამყაროს ერთ-ერთი უდიდესი ურბანული ცენტრი – თეოტიუაკანი. დღემდე არაა ზუსტად ცნობილი ვინ ააშენა ქალაქი, რა ეწოდებოდა მას სინამდვილეში. მაის ხალხის რამოდენიმე მანუსკრიპტში ნახსენებია სახელი “პაჰ”- “ლერწმის ადგილი”, ხოლო სახელი თეოტიუაკანი – “ღმერთების ქალაქი” აცტეკებმა უწოდეს მას. აცტეკების მიერ ქალაქის პირველად ნახვისას, ის უკვე რამდენიმე საუკუნის მიტოვებული და გაუკაცურებული იყო. შენობების არქიტექტურით, სიდიდითა და სილამაზით აღფრთოვანებულებმა, მას “ღმერთების ქალაქი უწოდეს”. აცტეკებს სჯეროდათ რომ, ღმერთებმა სამყარო სწორედ აქ შექმნეს.

თეოტიუაკანი ძვ.წ I საუკუნეში დაარსდა და ახ.წ VII საუკუნემდე არსებობდა, თუმცა ნაგებობათა უმეტესობა ახ.წ V საუკუნემდე პერიოდს მიეკუთვნება. აყვავების ხანაში ქალაქი პრე-კოლუმბამდელი პერიოდის უდიდესი დასახლებული პუნქტი უნდა ყოფილიყო მეზოამირიკის ისტორიაში, დაახლ. 125 000 მაცხოვრებელით. მათი ეთნიკური წარმომავლობა დღემდე დავის საგანია, თუმცა საკმაოდ გავრცელებული ვერსიის თანახმად ეს იყო მულტი-ეთნიკური დასახლება, სადაც გვერდიგვერდ ცხოვრობდნენ ტოტონაქები, ოტომი, მაია, ჰაგუა და მეზოამერიკის სხვა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლები.

თეოტიუაკანის რეკონსტრუქცია

თეოტიუაკანის დაარსების ისტორია საკმაოდ ბუნდოვანია, ისევე როგორც მისი არსებობის ადრეული პერიოდი. დიდი ხნის განმავლობაში გავრცელებული აზრით ქალაქი ტოლკეტებს ეკუთვნოდათ. ეს მოსაზრება ეყრდნობოდა 16 საუკუნეში დაწერილ ფლორენციის კოდექსს, სადაც აღწერილია მეზოამერიკის ხალხთა ისტორია. დღეს უკვე დადასტურებულია, რომ ტოლტეკების კულტურა მაიას ცივილიზაციის დაცემიდან, რამდენიმე საუკუნის შემდეგ ყვაოდა და ეს ვერსიაც თავისთავად გამოირიცხა. დღესდღეობით თანამედროვე კვლევები მიუთითებს, რომ ქალაქი დაარსდა რამოდენიმე კულტურის მიერ.

თეოტიუაკანი აყვავების პერიოდს აღწევს დაახლ. ახ.წ 450 წელს, როდესაც მისი გავლენა ვრცელდება, თითქმის მთელს მეზოამერიკაზე. ამ დროისათვის ქალაქის სიდიდე 30კვ2  აღწევდა. სხვადასხვა უბნებში მცხოვრები ადამიანები წარმოშობით იმ ქალაქებიდან იყვნენ, რომლებიც თეოტიაუკანის გავლენის ქვეშ იყვნენ მოქცეულნი.

ქალაქი განთქმული იყო ობსიდიანის მოპოვებით და მისგან დამზადებული ნივთებით ვაჭრობით, განვითარებული იყო მეთუნეობა, ხელოსნობა, საიუველირო საქმიანობა, ინჟინერია, ასტრონომია, მათემატიკა.

ჩვენამდე არაა შემორჩენილი ტექსტები, ან რაიმე სახის წერილობითი წყარო, რომელიც ქალაქის ისტორიაზე მოგვითხრობს. მეცნიერები ეყრდნობიან არქეოლოგიურ მასალებს, რელიეფებსა და მოხატულობებს. თეოტიუკანში კედლის მხატვრობა განსაკუთრებით დავრცელდა და დაიხვეწა ახ.წ 450-650 წლებში.

მეცნიერთა აზრით ფრესკაზე გამოსახულია თეოტიუაკანის დიადი ქალღმერთი

თეოტიუაკანი – მეომრის გამოსახულება

თეოტიუკანის დაღმასვლა დაახლ. ახ.წ VI საუკუნეში იწყება. დიდი ხნის განმავლობაში ითვლებოდა, რომ ქალაქი დაეცა შემოსევების შედეგად, რადგან სასახლეები და ტაძრები, ანუ ის არქეოლოგიური ადგილები სადაც მეცნიერები მუშაობდნენ, აშკარად გადამწვარი იყო. თუმცა უახლესმა გათხრებმა დაამტკიცა, რომ ცეცხლის კვალი დასტურდება მხოლოდ მაღალი კლასის რაიონებში, ხოლო ახლად გათხრილი დაბალი ფენის სამოსახლოები უბრალოდ მიტოვებულებია. ეს პირდაპირ მიანიშნებს დაბალი კლასის აჯანყებაზე.

ქალაქის არქიტექტურა 

თეოკიუაკანის მთავარ გზას “მიცვალებულთა ქუჩა” ეწოდება, დაახლოებით 2 მილი გრძელდება და შეიცავს სამი პირამიდის კომპლექსს, მათ შორისაა მსოფლიოში სიდიდით მესამე, “მზის პირამიდა”. აქვე მრავლადაა მინი პირამიდები და პლატფორმის მსგავსი ნაგებობები, აცტეკებს სჯეროდათ რომ ეს იყო სამარხები, სწორედ აქედან მოდის გზის სახელიც. დღესდღეობით დადგენილია, რომ ეს იყო სარიტუალო შენობები, რომელთა თავზეც აღმართული იყო სამსხვერპლოები, ან ტაძრები.

მიცველაბულთა ქუჩა

აქვეა ე.წ “ფრთოსანი გველის ტაძარი”, რომელიც თეოტიუაკანში სიდიდით მესამეა. თარიღდება ახ.წ 150-200 წლებით. სახელი ეწოდა დეკორში გამოყენებული ფრთიანი გველის გამოსახულებიდან, რომელიც დაახლ. 10 საუკუნის შემდეგ აცტეკებმა შეითვისეს, როგორც ღმერთი კეცალკოატლი.

ნაგებობა წარმოადგენს ექვს დონიან პირამიდას, კედლების ნაპირები გაფორმებულია გველის თავებით, რომელტაც თვალების მაგივრად ობსიდიანის ქვები აქვთ ჩასმული. ორასზე მეტი ჯგუფური სამარხია ნაპოვნი ტაძართან, აღმოჩენილია როგორც ქალის, ასევე მამაკაცის სხეული, თუმცა ამ უკანასკნელთა რაოდენობა გაცილებით დიდია. მამაკაცებს ჩატანებული აქვთ იარაღი, სამკაულები გაკეთებული ადამიანთა კბილებისაგან, რაც მეცნიერებს აფიქრებინებს რომ ეს უნდა იყოს თეოტიუაკანის დამცველთა სამარხები. მაგრამ აქვე უნდა აღნიშნოს მათი ზუსტი დანიშნულება დაზუსტებული არაა.

“ფრთოსანი გველის” ტაძარი

დეკორის დეტალი: კედელზე გამოსახულია გველის თავები.

ჩრდილოეთით არის “მთვარის პირამიდა”, ეს სახელიც აცტეკების მიერაა მინიჭებული. აგებულია ახ.წ II – IV საუკუნეებში. მისი სიმაღლე 46, სიგანე კი 168 მეტრია. ნაგებობა დაყოფილია რამდენიმე დონედ. ტაძარი, სადაც რეგულარულად მიმდინარეობდა მსხვერპლშეწირვა ეძღვნებოდა თეოტიუაკანის დიდ ქალღმერთს. რომელიც ასოცირდებოდა ნაყოფიერებასთან, წყალთან, მიწასთან და აბადებასთან. პირამიდის მიმდებარედ გათხრილ სამარხებში აღმოჩენილია ადამიანის ძვლები, ოდსიდიანის დანები და სხვა სარიტუალო ინვენტარი.

მთვარის პირამიდა

მზის პირამიდა მეზოამერიკაში დღესდღეობით ერთ-ერთი უდიდესი ნაგებობაა, სიმაღლით 76 მ. და სიგანით 223 მ. გათხრებისას გამოვლინდა მეშენებლობის ორი დონე. პირველი დაახლ. ახ.წ 100 წელს და უკვე მიიღო დღეისათვის არსებული ფორმა. მეორე სამშენებლო პერიოდის ნაგებობა სამწუხაროდ დღემდე არ შემორჩენილა.

მზის პირამიდა

სიყვარულისა და შურისძიების ქალღმერთი დურგა

დურგა (სანსკრიტზე – დაუმარცხებელი, ძნელადმისაღწევი) – ინდუისტური პანთეონის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ქალღმერთია. ის არის შივას ერთ-ერთი მეუღლე. სხვადასხვა წარმოდგენების თანახმად, დურგა განასახიერებს გაერთიანებულ ღვთაებრივ ძალას, რათა აღადგინოს თანასწორობა და ჰარმონია, სიმშვიდე და კეთილდღეობა. ინდუისტურ მითებში, დურგა აღწერილია როგორც დემონებთან მებრძოლი ქალღმერთი, ის იცავს ღმერთებს და ასევე სამყაროში წესრიგს. მისი ერთი ერთი ყველაზე დიდი გმირობაა დემონ “მაჰიშასურას” დამარცხება და განადგურება. მითის მიხედვით დემონმა ღმერთები ციდან (სამოთხიდან) გამოაძევა, ვერავინ შეძლო მისი დამარცხება, გარდა ქალმერთისა, რომელიც დემონს 10 დღის განმავლობაში ებრძოდა. ვედურ ლიტერატურაში არაა აღწერილი დურგას მსგავსი ქალღმერთი, თუმცა ცნობებს გვაწვდის სხვა დემონებთან მებრძოლ ქალღმერთებზე, მაგ: ტაიტრია – არანიაკებში. ინდუიზმში დურგა შეერწყა დიდი დედის  კულტს, როგორც ბუნების შემოქმედი და გამანადგურებელი ძალის განსახიერება. შივაიზმსა და ტანტრიზმში, ის განიხილება როგორც შაკტი – შივას ცხოველმყოფელი ძალა. ინდუიზმის მიხედვით, დურგა შეიქმნა როგორც მეომარი ქალღმერთი, რათა შებრძოლებოდა დემონ მაჰიშასურას. ბოროტმა ძალამ მოიცვა მთელი დედამიწა, ზეციური და ქვედა სამყარო. მის ძლევამოსილებასთან შებრძლება ვერ შეძლო ვერც ერთმა ღმერთმა. რჩევისათვის ბრაჰმასთან წავიდნენ, რომელმაც შექმნა დემონი, თუმცა მის წინააღმდეგ არაფრის გაკეთება შეეძლო. ბოლოს ღმერთები ვიშნუსა და შივასთან წავიდნენ. მონათხრობზე განრისხებული ვიშნუსა და შივას სხეულზე მრისხანების სხივები გაჩნდა და ამ სინათლიდან იშვა ქალღმერთი დურგა. როგორც ლეგენა მოგვითხობს, თავდაპირველად დემონმა ვერ შეაფასა დურგა და გაიფიქრა: “როგორ შეუძლია ქალს დამამარცხოს მე, მაჰიშასურა, რომელმაც დავამხე ტრიმუტი (ღმერთების ტრიადა)”. ქალღმერთმა პასუხად ხმამაღლა გაიცინა და მისი სიცილისგან მიწა იძრა. ამან დემონს შეაგრძნობინა დურგას სიძლიერე და გააფთრებული ეცა მას. მაჰიშასურა ფორმებს იცვლიდა და ცდილობდა დაებნია ქალღმერთი. ჯერ კამეჩად გარდაისახა, შემდეგ სპილოდ, ლომად და ადამიანად. ბრძოლის ბოლოს, როდესაც მაჰიშასურა ადამიანიდან ისევ კამეჩად გარდასახვას ცდილობდა და  ნახევრად ადამიანის, ნახევრად კამეჩის ფორმა ჰქონდა, დურგას სხეულიდან  გამოსულმა სინათლე გააშეშა ის, ქალღმერთმა კი მას თავი მოჰკვეთა.

ვეფხვზე ამხედრებული დურგა ამარცხებს მაჰიშასურას.

ინდურ იკონოგრაფიში დურგა გვევლინება ათ ხელიან ქალღმერთად, რომელიც ამხედრებულია ვეფხვზე ან ლომზე; ხელში უკავია სხვადასხვა თავდაცვისა და თავდასხმის იარაღი; ასევე შივას სამთითა, ვიშნუს დისკო და ა.შ. ისევე როგორც შივა, დურგაც სამთვალიანი ქალღმერთია. მარცხენა თვალი განასახიერებს სურვილს – მთვარე; მარჯვენა მოქმედებას – მთვარე; ცენტრალური ცოდნის სიმბოლოა – ცეცხლი. დურგასადმი მიძღვნილი მანდრები ანადგურებენ უარყოფთ ძალას და გარდაქმნიან მათ დადებითად. დურგას მოაქვს გამარჯვება ყველა წინააღმდეგობაზე, ტკივილზე, ტანჯვაზე. მისი სახელის თითოეულ ასოს მაგიური ძალა მიეწერება. დ – ანადგურებს დემონებს; უ – ანადგურებს წინააღმდეგობებს, რ – უკუაგდებს ავადმყოფობას; გ- ათავისუფლებს ცოდვებისაგან; ა – მოაქვს სიმამაცე. დურგას თაყვანისცემა განსაკუთრებული და სპეციფიურია. მას სწირავენ თხას ან კამეჩს, თუმცა დაშვებულია ასევე ჩიტების, კუს, ვეფხვის მსხვერპლშეწირვა. შეწირული ცხოველი აუცილებლად უნდა იყოს მამალი. დურგასადმი მიძღვნილი სახალხო დღესასწაულები იმართება გაზაფხულსა და შემოდგომაზე. მათგან გამორჩეულია “დურგა პუჯა”. დურგა პუჯა  დურგა პუჯა არის უდიდესი ინდუისტური დღესასწაული, რომელიც იმართება სექტემბერ-ოქტომბერში. ყოველწლიური ზუსტი თარიღი განისაზღვრება ინდუისტური კალენდრის მიხედვით. დღესასწაულის დროს თაყვანს სცემენ ქალღმერთის ცხრა (ფორმას) გამოვლინებას, თითოეული დღე აგრეთვე ეძღვნება დემონთან ბრძოლის თითო დღეს. დურგა პუჯას დღესასწაულისას, ქანდაკებას მდინარე განგში განბანენ.

დურგა პუჯა – რიტალი როდესაც ქანდაკებას განგში განბანენ.

დურგას ატრიბუტები ნიჟარა – “პრანავას” სიმბოლოა, ანუ მას უკავია ხელში ღმერთი, მისი სიტყვის – ხმის სახით. მშვილდი და ისარი – ენერგია, ანუ დურგა აკონტროლებს მის ორივე ასპექტს – კინეტიკურს და პოტენციურს. ელვა – მუდმივობა. დურგას მიმდევრები მტკიცენი უნდა იყვნენ რწმენაში. ელვა ანადგურებს ყველაფერს. მორწმუნე უნდა შეებრძოლოს ნებისმიერ გამოწვევას რწმენის დაუკარგავად და დურგას მეშვეობით გადალახავს სიძნელეებს. ლოტოსის კოკორი – ლოტისს სანსკრიტზე “პაკაჯას” უწოდებენ, რაც ტალახთან დაბადებულს ნიშნავს. ამ ასპექტში ლოტოსი განასახიერებს მომავალ სულიერ განვითარებას. სამთითა – ანუ ტრიშულ, სიმბოლო მოქმედებისა და უმოქმედებისა, ასევე ებრძვის სამი სახის უბედურებას: ფიზიკურს, მენტალურსა და სულიერს. ხმალი – განათლება. ცოდნა გვათავისუფლების ყოველგვარი ეჭვისა და ყოყმანისაგან, რომელსაც ხმალივით სიმკვეთრე აქვს. დისკო – რომელიც დურგას თითის გარშემო ტრიალებს, ყოველგვარი შეხების გარეშე, მიანიშნებს რომ, ყოველივე დურგას ნებას ემორჩილება.

ელ მირადორი – დაკარგული ქალაქი

ელ მირადორი ერთ-ერთი უდიდესი კოლომბამდელი მაიას ცივილიზაციის ნაქალაქარია, თანამედროვე გვატემალას ტერიტორიაზე. ქალაქი 1926 წელს აღმოაჩინეს, 1930 წელს პირველად მოხდა მისი ფოტოგრაფირება, თუმცა ის მაინც ყურადღების მიღმა რჩბოდა 1962 წლამდე. ქალაქის კვლევა ოფიციალურად 1978 წლიდან მიმდინარეობს. 2003 წლიდან კვლევას ხელმძღვანელობს აიდაჰოს უნუვერსიტეტის პროფესორი რიჩარდ ჰენსენი.

ელ მირადორი დაარსდა დაახლ. ძვ.წ VI საუკუნეში, დიდების მწვერვალს მიაღწია  ძვ.წ III – ახ.წ l საუკუნეებში, სავარაუდოდ ამ პერიოდში მოსახლეობის რაოდენობა 100 000 აღემატებოდა. ქალაქი საბოლოოდ ახ.წ IX საუკუნეში დაცარიელდა. დღევანდელი არქეოლოგიური ძეგლი მოიცავს დაახლ. 10 კვადრატულ მილს (26 კმ2), რამდენიმე ათასი სხვადასხვა ნაგებობით, რომელიც შეიცავს რამდენიმე მონუმენტურ შენობას, რომელთა სიმაღლეც მერყეობს 10-30 მეტრამდე.

ელ მირადორის არქიტექტურაშ გვხვდება ე.წ “ტრიადული” ნაგებობები, რომელიც შეიცავს ხელოვნურ პლატფორმას და მასზე დაშენებული სამ პირამიდას. გამორჩეულია სამი მათგანი, ერთ-ერთი ნაგებობის სიმაღლე რომელსაც “ელ-ტიგრეს” უწოდებენ, 55 მეტრია; ხოლო “ლა დანტა” ერთი-ერთი უდიდესი პირამიდაა მსოფლიოში, სიმაღლით 70 მ, მოცულობით 2,800,000 კუბური მეტრი.

არქეოლოგთა თქმით, ელ მირადორი ერთიანი გეგმარებით შექმნილი ქალაქია; კვლევების მიხედვით დადგინდა რომ შენობებისა და ტაძრების განლაგება შესაძოლა უკავშირდებოდეს მზის კულტს. ქალაქი უმნიშვნელოვანეს ინფორმაციას იძლევა მაიას ქალაქებისა და ტაძრების დაგეგმარება-განლაგებაზე, რადგან ადრეული პერიოდის ნაქალაქარები ნაკლებადაა შესწავლილი. მეცნიერთა ყურადღებას იპყორბს ასევე ელ მირადორის ქვაფენილები, რომელთა სიგანე 20-დან 50 მეტრამდე მერყეობს და ზოგ შემთხვავეში 12კმ სიგრძისაა.

არქეოლოგი რიჩარდ ჰენსენი ტაძრის რელიეფთან, რომელიც დაახლ. ძვ.წ 300 წლით თარიღდება და მასზე გამოსახულია მაიას ხალხის ეპოსის Popul Vuh – მთავარი ტყუპი გმირები, Hunapu და Ixbalanque

სავარაუდოდ ასეთი უნდა ყოფილიყო ქალაქი მისი დიდების დროს

ელ მირადორი – იაგუარის თათის ტაძარი

“ლა დანტა” – ერთ-ერთი უდიდესი პირამიდაა ელ მირადორში

იაგუარის თათის ტაძარი

ამ ტყის მასივის ქვეშ მოქცეული ელ მირადორის პირამიდები და სასახლეები

“National Geographic” – საინტერესო დოკუმენტური ფილმი ელ მირადორსა და სხვა დაკარგულ მაიას ქალაქებზე

Molech

Offering to Molech. Caption: “This is an idol named Molech. Many people used to pray to this idol. It had the head of a calf, and was made of brass, and it was hollow inside. There was a place in the side to make a fire in it. When it got very hot the wicked people used to put their little children in its arms. The little children were burned to death there. This man in the picture is just going to put a little child in the idol’s arms. Other men are blowing on trumpets and beating on drums, and making a great noise, so that no one can hear the poor little child cry.”

Illustration from the 1897 Bible Pictures and What They Teach Us: Containing 400 Illustrations from the Old and New Testaments: With brief descriptions by Charles Foster.