როგორ ააშენეს ძველმა ეგვიპტელებმა გიზას პირამიდები

გიზას პირამიდები

ძველი ეგვიპტე – ეს სიტყვები 4000 წლის განმავლობაში ასოცირდება გიზას დიდ პირამიდებთან და ერთადერთ შემორჩენილ უძველეს საოცრებასთან. რამდენჯერ გვიოცნებია მათ ნახვაზე, ვინ დათვლის რამდენი წიგნი-სტატია წაგვიკითხავს მათი საიდუმლოებების შესახებ. და მაინც, ყველაზე საინტერესო კითხვა – როგორ ააგეს პირამიდები, თითქოს პასუხგაუცემელი რჩება. უნდა ვაღიარო, საკმაოდ დიდი ხნის განმავლობაში ვარჩევდი მასალებს, წიგნებს, მათ სანდოობას ვამოწმებდი და ბოლოს და ბოლოს გადავწყვიტე, რომ მათ თავი მოვუყარო და თქვენც გაგიზიაროთ.
გიზას ველზე გათხრებმა, ბოლო 30 წლის განმავლობაში აქამდე არნახულ მასშტაბებს მიაღწია, გაითხარა ნეკროპოლისები, დასახლებები, აღმოჩნდა უამრავი სამუშაო იარაღი, მუშების სასაფლაოები, მათი კვების რაციონის მენიუც კი. და ამ ყველფრის შემდეგ, არსებობენ „მეცნიერები“ და მათი იდეების გამზიარებლები, რომლებიც საოცარ ძველ ეგვიპტურ სამყაროს უგულებელყოფენ, ადამიანის შესაძლებლობებს გვერდზე დებენ და კაცობრიობის მიერ აგებულ ერთ-ერთ ყველაზე საოცარ მონუმენტს არამიწიერ ცივილიზაციებს მიაწერენ.
მაშ ასე, იმედია არ მოგაწყინეთ თავი და ჩემთან ერთად გაეცნობით სწორ არგუმენტებსა და მეცნიერულ კვლევებს.

რამდენი ადამიანი მუშაობდა პირამიდების მშენებლობაზე?
ალბათ, ერთ-ერთი პირველი პარადოქსი რაც პირამიდებთან დაკავშირებით გვახსენდება, ჰეროდოტეს მიერ გაკეთებული ჩანაწერებია, რომ პირამიდას 100 000 მონა აშენებდა. მგონი, ამ საკითხში მაინც ყველა უკვე გავერკვიეთ და ვიცით, პირამიდებს თავისუფალი მოსახლეობა აგებდა ფარაონისათვის, რომელიც დედამიწაზე ჰორის განსახიერებად ითვლებოდა. მოდი ახლა ციფრებს მივუბრუნდეთ. 100 000, მგონი საკმაოდ ყვირის. რა თქმა უნდა, ზუსტი რაოდენობის დათვლა შეუძლებელია, მაგრამ ნებისმიერი კვლევა და გამოთვლა ამტკიცებს, რომ მაქსიმუმ 36 000 მუშა, სრულიად საკმარისი იყო პირამიდების აგებისათვის. მეცნიერების უმეტესობა განიხილავს თეორიას, რომ 20 000 – 30 000 მუშას შესწევდა უნარი შეესრულებინა ეს სამუშაო. არქეოლოგი მარკ ლეჰნერის გამოთვლებით აქ მაქსიმუმ 33 000 ადამიანს შეეძლო ცხოვრება. ის 1992 წლიდან მუშაობს ე.წ. „დაკარგული ქალაქის“ გათხრებზე. ეს ის სამოსახლოა, სადაც მშენებლობაზე დასაქმებული ადამიანები ცხოვრობდნენ. მისი
მარკის გუნდმა, ასევე გამოთვალა რამდენი ადამიანი იყო საჭირო, რომ ყოველდღიურად მშენებლობაზე 340 ქვა მიეტანათ. შედეგი ასეთია: 1200 ადამიანი მუშაობდა კარიერში, ქვის ჭრაზე; 2000 მის ტრანსპორტირებას უზრუნველყოფდა. ადგილზე უკვე ხდებოდა ქვის დამუშავება და უშუალოდ პირამიდაზე ატანა. ამ სამუშაოს ყოველდღიურად დაახლ. 5000 ადამიანი დასჭირდებოდა.
არქეოლოგი რიჩარდ რედინგი – უძველესი ეგვიპტის კვლევის ასოციაციის აღმასრულებელი დირექტორი (AERA) საკუთარ კვლევაში რომელიც ჟურნალ Live Science გამოაქვეყნა წერს, რომ მუშების დასახლებაში ჩატარებული გათხრებისას, მათ აღმოაჩინეს საყასბოები, ასევე ადგილი სადაც დაკლული ცხოველების ძვლები იყრებოდა, აღმოჩენილი ძვლების რაოდენობაზე დაყრდნობით, დადგინდა რომ ყოველდღიურად დაახლ. 1850 კგ. ხორცი და მინიმუმ 3ჯერ მეტი რაოდენობის ბოსტნეული იხარჯებოდა მუშების კვებაში (მშვენიერი მადა ჰქონიათ უცხოპლანეტელებს).

ძველ ეგვიპტური ნავის მოდელი მენნას სამარხიდან

როგორ იგებოდა პირამიდები?
საკმაოდ ხშირად გვესმოს და ძველი თაობის მეცნიერებიც არაერთხელ იმეორებენ „თუ ვინმე ამბობს, რომ იცის როგორ ააშენეს პირამიდები, ისინი აუცილებლად გატყუებენ“. ჩემი აზრით და ამაში ბევრი წამყვანი მეცნიერის დასკვნებს ვემხრობი, ეს ყველაფერი უკვე ძალიან დიდი ტყუილი და უმეცრებაა. ათასობით არქეოლოგმა, ინჟინერმა და ანთროპოლოგმა უკვე რამდენიმე ათწლეულია დადეს დასკვა, თუ როგორ შენდებოდა უძველესი სამყაროს საოცრებები. ნუღარ დაუჯერებთ ადამიანებს, რომლებიც კლავიატურაზე კაკუნით არ იღლებიან და კვლავ იმეორებენ, რომ ადამიანს არ შეეძლო მსგავსი ნაგებობის აშენება ყველანაირი მეტალის იარაღის გარეშე. ბოლოს როდის წაიკითხე მეცნიერული ნაშრომი და გუგლში ჩამოწერილი რამდენიმე ცნობა, ფეისბუქზე გაზიარებული ვიდეობი და ვითომ ვაი მეცნიერების აზრები გადაამოწმეთ?
ფაქტი სახეზეა, პირამიდის 90% აგებულია ადვილად დასამუშავებული კირქვით, რომლის კარიერიც მშენებლობიდან არც თუ ისე შორს მდებარეობდა (ეხერხებოდათ ძველ ეგვიპტელებს მშენებლობის ადგილის არჩევა, ისე რომ საძირკველი მყარი ყოფილიყო, მდინარესთან და კარიერთანაც წვდომა ჰქონოდათ. ხომ სულ ვიმეორებ, ჭკვიანები იყვნენ თქო!). თუ კიდევ გეტყვიან, რომ მეტალის იარაღი არ არსებობდა და ვერც გამოიყენებდნენ, მოიშველიეთ ტოლედოს უნივერსიტეტის არქეოლოგების მიერ ჩატარებული გათხრების შედეგები, მათ გიზას პლატოზე უამრავი სპილენძის სოლი აღმოაჩინეს.
ყველა იმ ადამიანისათვის, ვისაც ჯერ კიდევ საჰაერო ხომალდების, ანტი-გრავიტაციული მექანიზმებისა და მაგიის ჯერა, წითელ ზღვასთან ნაპოვნი პაპირუსი ნამდვილად დიდი დარტყმა იყო. მაგრამ, სულ დამავიწყდა, ჩვენთან ხომ ამაზე საერთოდ არ საუბრობენ , სწორედ ამიტომ ცოტა გამიგრძელდება სიტყვა ამ თემასთან დაკავშირებით.
2013 წელს, სუეციდან სამხრეთით დაახლ. 180 კილომეტრიში, მსოფლიოში უძელესი პორტი აღმოაჩინეს, რომელიც ახლა ცნობილია ვადი ალ ჯარფის სახელით (Wadi al-Jarf). პორტის ნანგრეებში აღმოაჩინეს ასევე მეტალის იარაღები, თოკების ნარჩენები, დოქები და რაც მთავარია, ასევე უძველესი პაპირუსი. 4500 წლის პაპირუსი ხუფუს მეფობის 27-ე წლით თარიღდებდა, დაწერილია მერრერის მიერ და დეტალურად აღწერს, რომ პირამიდის მოსაპირკეთებლად საჭირო ქვები ტურადან მიჰქონდათ, რომელიც დღეს თანამედროვე კაირომ შთანთქა. ნავს ტურადან სამშენებლო მოედნამდე ზუსტად 4 დღე სჭირდებოდა და დაახლოებით 200 ადამიანი ჰყოფნიდა ამ სამუშაოს.

ჯეჰუტიჰოტეპის სამარხის რელიეფი – შუა სამეფო

ახლა განვიხილოთ, თუ რა ხდებოდა მას შემდეგ, რაც ქვები მშენებლობის მოედანზე ხვდებოდა. როგორ გადაჰქონდათ უშუალოდ პირამიდამდე და როგორ აჰქონდათ 100 მეტრზე უფრო მაღალ ნაგებობაზე. ამსტერდამის უნივერსიტეტის ფიზიკოსებმა ამ კითხვას ამომწურავი პასუხი 2004 წელს გასცეს ვრცელი სტატიით. ქვები თავსდებოდა ხის მარხილებზე, ქვიშას კი წყლით აჯერებდნენ. ამ მარტივი ხერხით მარხილი ქვიშაზე ადვილად სრიალდებოდა და ტრანსპორტირებაც მარტივდებოდა. ამ ხერხს ეგვიპტელები ათასობით წლის განმავლობაში იყენებდნენ. სწორედ ასე გადაჰქონდათ ასუანიდან ჩამოტანილი უდიდესი გრანიტის ქვები, ობელისკები და ქანდაკებები.
სკეპტიკოსებს კიდევ აქვთ კითხვა დარწმუნებული ვარ. მაგალითად, როგორ მოახერხეს ფერმერების ცივილიზაციამ პირამიდების აგება?  პასუხი ძალიან მარტივია და ნებისმიერ წიგნში შეგიძლიათ იპოვოთ. გიზას მშნებებლობა არ ყოფილა მხოლოდ ერთი ადამიანის ახირება, რომელმაც გაიღვიძა და გადაწყვიტა არქიტექტორებს შეუძლებელი მოსთხოვოს. ყველაფერი ბევრად უფრო ადრე დაიყო, როდესაც პირველმა ფარაონებმა საკუთარ სამარხად ე.წ. „მასტაბების“ აგება დაიწყეს. ამას მოჰყვა გენიალური ინჟინერის იმჰოტეპის იდეა მასტაბების ერთმანეთზე “დადგმა” და ქვის სამშენებლო მასალად გამოყენება. მისმა რევოლუციურმა იდეებმა კაცობრიობას პირველი ქვის ნაგებობა და ჯოსერის პირამიდა აჩუქა. როგორ შეიძლება პირამიდებზე საუბრისას უდიდეს მშენებელსა და პიროვნებას – სნეფერუს ავუაროთ გვერდი. ადამიანმა, რომელმაც 3 უდიდესი პირამიდა ააგო, ვიდრე პირველი კლასიკური ფორმის პირამიდის აგების საიდუმლოს არ ჩასწვდა. დღესაც შეგიძლიათ მის არაჩვეულებრივ მემკვიდრეობას გაეცნოთ მედუმსა და დაშურში – მედუმის პირამიდა, დაშურის დახრილი და წითელი პირამიდები.

გიზა (მარცხნიდან: მენკაურას. ხაფრასა და ხუფუს პირამიდები)

პირამიდებთან დაკავშირებით კვლავ ბევრი პასუხგაუცემელი კითხვებია. მაგალითად, სულ ახლახანს მეცნიერებმა  ინფრაწითელი გამოკვლევების შემდეგ ნაგებობაში ცარიელი სივრცეები აღმოაჩინეს; გაურკვეველია რა მიზანს ემსახურებოდა ვიწრო გვირაბების სისტემა, რომლებიც სამარხი კამერებიდან იწყება და 2 მცირე კარითაა ჩაკეტილი. აღმოჩენილია უამრავი სამარხი, მცირე პირამიდები, სარიტუალო გზები, კას პირამიდები, ყოველდღე ამ უდიდესი კომპლექსის შესახებ ახალი ცოდნა და თეორეიბი იქმნება. თუნდაც მეორე სფინქსის არსებობს შესახებ.  რეალურად ამ ყველაფრის გარკვევისაკენ უნდა მივმართოთ ჩვენი ყურადღება და ცოდნა, რათა ჩავწვდეთ ძველი ეგვიპტელების ცოდნას, რწმენას, სიბრძნეს. ადამიანს ყოველთვის შეეძლო საკუთარი შესაძლებლობებით წარმოუდგენელისათვის მიღწევა, ძველი ეგვიპტელები კი ყველანაირი იმდროინდელი მეცნიერული საზღვრის არაჩვეულებრივი გამღვევები იყვნენ. მე მიყვარს ეს ცივილიზაცია და ყველაფერი რაც მათ შეუქმნიათ. იმედია ყველა კითხვას დასაბუთებული პასუხი გავეცი, წინააღმდეგ შემთხვევაში გელოდებით კომენტარების ველში 🙂

P.S. სტატიაში მეცნიერებისა და მათი ნაშრომების ხსენებისას, თან დავურთე ბმულები რომლითაც გადახვალთ ინგლისურენოვან ტექსტებზე. აქედან გამომდინარე აღარ დავურთე გამოყენებული მასალა.

გიზას გამქრალი სფინქსი – გჯერათ მეორე სფინქსის თეორიის?

კირკიტა და ცნობისმოყვარე მეცნიერები ვერ ისვენებენ, მუდმივად იქექებიან წარსულსა და საიდუმლოებებში, ჰოდა არც გიზას ველს აკლია მსგავსი ადამიანები და საოცრად საინტერესო დასკვნამდე მივიდნენ. ოდესღაც გიზას პლატოზე ერთი კი არა, ორი სფინქსი მდგარა, ზუსტად დიდი სფინქსის მოპირდაპირე მხარეს. დღესაც, ქვისა და ქვიშის ქვეშ მეორე სფინქსის ნანგრევებია, ნაგებობა რომელიც 4200 წლის წინ ააგეს და დიდი ხნის განმავლობაში აოცებდა მნახველებს, ბერძნებს, რომაელებს და თვით მუსულმანებსაც კი. თუ წყაროებს დავუჯეებთ, მეორე სფინქსი ახ.წ. 1000-1200 წლებში განადგურდა.
ამ ყველაფერს შეიძლება არ დაუჯერო, ფაქტები არასაკმარისად მიიჩნიო, მაგრამ როგორც კი გარი ქენონის წიგნს – „გიზას პლატოს საიდუმლოებები და მეორე სფინქსის აღმოჩენა (Gerry Cannon “The Giza Plateau Secrets and a Second Sphinx Revealed) იქ უკვე ყველაფერი ნათელი გახდა და მეც იმ ადამიანების რიცხვს მივემატე, ვისაც მეორე სფინქსის აგების და არსებობის ჯერა.

ამ იდეის ყველაზე დიდი მხარდამჭერი და აგიტატორი ეგვიპტოლოგი და არქეოლოგი ბასამ ელ შამაა, რომელიც „დაკარგულ სფინქსს“ ათეული წლის განმავლობაში ეძებდა. მოდი, დეტალურად მივყვეთ და გავიგოთ თუ რის საფუძველზე ამტკიცებს მეცნიერი გამქრალი სფინქსის არსებობას.

მეორე სფინქსის სავარაუდო ადგილმდებარეობა

პირველი მიზეზი საკმაოდ ლოგიკურია და სწორედ ამან უბიძგა ბასამს ძებნისაკენ. თქვენც წარმოიდგინეთ ნებისმიერი ეგვიპტური ძეგლი, რომელიც სფინქსებითაა დამშვენებული. ახლა გაიხსენეთ რომელ ტაძარშია მხოლოდ ერთი სფინქსი და თანაც ერთ მხარეს? პასუხი მარტივი და ლოგიკურია, ასეთი რამ არსად არააა. მხოლოდ ისეთ ადგილას სადაც სამწუხაროდ დროთა განმავლობაში განადგურდა. დუალობა სფინქსების აღმართვისას ყოველთვის დაცულია, გიზაზე კი მხოლოდ ერთია. სწორედ აქედან დაიწყეს მეცნიერებმა ძიება, თუმცა აქ არავინ გაჩერებულა. ძიების პროცესში უამრავი ტექსტი, არქეოლოგიური მასალა და სატელიტის სურათები გამოიკვლიეს, რომლებიც ჰიპოთეზას ამყარებენ.
ყოველთვის, როდესაც მზის კულტს და მასთან დაკავშირებულ ატრიბუტიკას განვიხილავთ, არ უნდა დაგვავიწყდეს რომ აქ ყოველთვის ჩნდება პარარელულად მდგარი მამრი და მდედრი ლომი. ასევე, დავუკვირდეთ სამყაროს შექმნის ეგვიპტურ მითს, როდესაც ატუმი შექმნის შუსა და ტეფნუტს, მდედრი და მამრი ლომის სახით.
არ დავივიწყოთ ასევე, სფინქსის „სიზმრის სტელა“, რომელიც სავარაუდოდ თუტმოს IV სფინქსის თათებს შორის განათავსა, აქაც გამოკვეთილად ჩანს 2 სფინქსი, სადაც ერთ-ერთ მათგანს მდედრი ლომის ფორმა აქვს.

“სიზმრის სტელა” – დიდი სფინქსის თათებს შუაში თუტმოს IV-ის მიერ აღმართული რელიეფი

„სიზმრის სტელა“ ერთ-ერთი ყველაზე მყარი არგუმენტია, რომელიც მეცნიერების ვარაუდს ამყარებს, ასე რომ, ცოტა უფრო დეტალურად განვიხილოთ. სტელაზე ორი ლომი ზურგით არიან ერთმანეთთან გამოსახულნი, როგორც „აკერი“ და „ხეპერი“, „გუშინ“ და „დღეს“ განსახიერებები. ეგვიპტური მითოლოგიის მიხედვით, მზის ჩასვლისას ამონ-რა მიწისქვეშეთში მოგზაურობდა, რომელიც თითქოს ერთი დიდი და გრძელი გამოქვაბულია. ჩასასვლელიც და გამოსასვლელი სფინქსის მიხედვით იყო დაცული. ხშირად სწორედ ამ მიზეზით ტაძრებისა და აკლდამების შესასვლელში ორი სფინქსს იყო აღმართული.
მითებისა და არქეოლოგიური მტკიცებულების გარდა, NASA-ს სატელიტების მიერ გადაღებული სურათების ანალიზიც ამყარებს ამ თეორიას. SIR-C / X-SAR მიერ დამუშავებულ სურათებზე, კარგად ჩანს ის მონაკვეთი და თითქმის განადგურებული ქანდაკების ფუნდამენტი.

მაშ რა მოუვიდა და სად წავიდა სფინქსი? პატარა არაა რომ უცბად გაქრეს, სამუდამოდ დაივიწყონ. პასუხი ძალიან მარტივია, ზუსტად იგივე ბედი ეწია რაც ჯედეფრის პირამიდას. ეგვიპტეში შუა საუკუნეებში ძლიერი მიწისძვრა მოხდა, ზუსტად ამ დროს დაიწყეს მუსულმანებმა გიზადან და მემფისიდან ქვიშაქვის, გრანიტის გატანა და ისლამური კაიროს მშენებლობაში მათი გამოყენება. ადგილობრივი გიდი დიდი სიამაყით გიჩვენებს მეჩეთებში აქა იქ გამოჩენილ ჰიეროგლიფებს, კარტუშებს. ხანდახან ადამიანური ვანდალიზმი მართლა გულს მტკენს.
თეორიები კიდევ უფრო შორს მიდის, რომ სფინქსი რამდენიმე ათეული ათასი წლით უფრო ძველია ვიდრე მეცნიერები ამტკიცებენ. რომ ეგვიპტელ ფარაონებს არაფერი აქვთ საერთო პირამიდებისა და სფინქსის მშენებლობასთან. სფინქსის კლდე ბევრად უფრო ძველია და ამას ვერავინ უარყოფს, თუმცა უგულებელყო უამრავი ფაქტი, ადამიანური ფაქტორი და ზებუნებრივ ძალებს მიაწერო ადამიანის ხელით შექმნილი საოცრება ცოტა არასწორი მგონია. სამწუხაროდ, ყველა ვისაც მეორე სფიქნსის არსებობის ჯერა, ავტომატურად ექცევა „უცხოპლანატელების“, „ანუნაქების“ მითის ზეგავლენის ქვეშ. რატომ არ შეიძლება, რომ სწორად გავიგოთ ძველი ეგვიპტელების რწმენა, ფსიქოლოგია და სამყაროს აღქმა. ჯედეფრიმ მამის საპატივსაცემოდ ააგებინა სფინქსი და სრულიად შესაძლებელია მეორე სფინქსიც იმავე დროს გამოეკვეთათ. მის არსებობას ასევე ამტკიცებენ სხვადასხვა ჩანაწერები ბერძნულ და რომაულ წყაროებში. ხანდახან კიდევ უფრო უცნაურ რამეს ვაწყდებით, როდესაც საუბრობენ, რომ სფინქსი ნილოსის მეორე მხარეს იდგა. თუმცა, ფაქტი უცვლელია და თანაც ძალიან ჯიუტი, ყველანაირი თეორია და მინიშნება მკაფიოდ მიუთითებს, რომ გიზას ველზე ეგვიპტელებმა მეორე სფინქსი ააგეს, თუმცა სამწუხაროდ დროსა და ადამიანს ვერ გაუძლო და დაახლ. 1000 წლის წინ გაქრა პლატოდან.

 

 

ეი – ტუტანხამონის მკვლელი თუ ერთგული მსახური?

XVIII დინასტია ძველი ეგვიპტის ისტორიაში ყველაზე გამორჩეული და წინააღმდეგობრივია. სწორედ ამ დინასტიიდანაა ჰატშეფსუტი – ქალი, რომელიც ეგვიპტეს ფარაონის ტიტულით მართავდა, თუტმოს III ეგვიპტის იმპერიის ფუძემდებელი, მონოთეისტი და მეამბოხე ეხნატონი, ნეფერტიტი, ტუტანხამონი და მისი ცნობილი სამარხი. როგორ მთავრდება დინასტია? ტუტანხამონის სიკვდილით და ტახტზე ადის ეი, რომელიც ტახტზე ასვლის უფლებას მის ქვრივზე – ანხესენამუნზე დაქორწინებით მიიპოვებს. სატახტო სახელად იღებს “ხეფერხეფერურე ეი” და ქვეყანას 4 წლის განმავლობაში მართავს, ვინ იყო ეი? ფარაონის მკვლელი? ჯერ კიდევ მამამისის ერთგული მსახური და ქვეყნის ქომაგი? თუ უბრალოდ ჭკვიანი და მედროვე ადამიანი, რომელიც ყოველ შესაძლებლობას იყენებდა საკუთარი პოზიციების გასამყარებლად.

ფარაონ ტუტანხამონის გარდაცვალებისას, ეი სავარაუდოდ 70 წლის იქნებოდა. მსახურობდა ოთხი სხვადასხვა ფარაონის კარზე, აქტიური მონაწილე იყო რელიგიური რეფორმების, ერთ-ერთი პირველი იყო რომელიც ახეტატონში გადავიდა და რომელმაც ასევე მიატოვა ქალაქი ძველი რელიგიის აღდგენის შემდეგ. ცხოვრებისეული და პოლიტიკური გამოცდილების გათვალისწინებით, ეგვიპტე უკეთეს მმართველს ნამდვილად ვერ ინატრებდა. მაგრამ მაინც, ვინ იყო ეი?

ეი და ტიია, ახეტატონის სამარხის რელიეფი, სადაც წყვილი ეხნატონისა და ნეფერტიტისაგან იღებენ საჩუქრებს.

დღეს ეგვიპტოლოგთა შორის ფართოდაა გავრცელებული აზრი, რომ ეი ახმიმში დაიბადა. ტახტზე ასვლის შემდეგ, ეიმ აქ ქვის სტელა აღმართა, რომელიც ადგილობრივ ღმერთ მინს მიუძღვნა. მისი მშობლები სავარაუდოდ სირიული წარმოშობის არისტოკრატები უნდა ყოფილიყვნენ – იუია და ტუია. თუ კარგად გაიხსენებთ, სწორედ მათი სამარხი აღმოაჩინეს ხელუხლებელი მეფეთა ველის ნეკროპოლიში. ამ წყვილის ქალიშვილი იყო ტიია, ამენჰოტეპ III-ის დედოფალი და ეხნატონის დედა. ეის ქალიშვილი მუტნოჯმეთი, შემდეგში ფარაონ ჰორემჰების დედოფალი ხდება, რაც გარკვევით გვიჩვენებს თუ როგორ შეეძლო მას ნებისმიერი კავშირი სასარგებლოდ გამოეყენებინა.

ეის შესახებ ბევრი არაფერია ცნობილი ამარნას პერიოდამდე. ახეტატონში გადასვლის შემდეგ, ის იღებს უმაღლეს სამხედრო ტიტულს და უფლებას ააგოს აკლდამა ახალ ნეკროპოლისში. გულწრფელად უნდა გითხრათ, მისი სამარხის რელიეფები, ჩემი უსაყვარლესია. დახვეწილი ფიგურები, წარწერები, სრული ჰარმონია სუფევს. აქვე ვკითხულობთ, რომ ეის მიენიჭა ისეთი ტიტულები, როგორიცაა “მეფის მარვენა მხარეს მარაოს დამტარებელი”, “მეფის გადამწერი”, “მეფის ძვირფასი ადამიანი” და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია “ღმერთის მამა”. როდესაც ზემოთ მარაო ვახსენე, მაინც და მაინც ნუ წარმოიდგენთ, რომ ეი მართლა მარჯვენა მხარეს ედგა ეხნატონს და ზაფხულის მწველ მზეში უნიავებდა. ეს ეპითეტური ტიტულია და მიანიშნებდა, რომ მის მარჯვნივ მდგომი ადამიანი ფარაონის სანდო მსახური იყო.

ეი და მისი მეუღლე ტიია, ახეტატონის ნეკროპოლისის აკლდამა.

 ეხნატონის გარდაცვალების შემდეგ, ტახტზე ადის მისი მცირეწლოვანი ვაჟი -ტუტანხამონი. ეისა და ჰორემჰების რჩევით, ძველი რელიგია აღდგა და სამეფო ოჯახი თებეში ბრუნდება. ხშირად ჩნდება ვერსიები, თითქოს ტუტანხამონი ეის მიერ იქნა მოკლული და შემდეგ ტახტი მიიტაცა, თუმცა თანამედროვე გამოკვლევებმა ყოველგვარ ეჭვებს წერტილი დაუსვა. ჩვენს ახალგაზრდა ფარაონს უამრავი გენეტიკური დაავადება ტანჯავდა, სწორედ ამიტომ გარდაიცვალა ადრეულ ასაკში. ამის შემდეგ კი ჩნდება ეის მზაკვრული ბუნება, როდესაც მან შესანიშნავი შანსი დაინახა და ხელიდან არ გაუშვა. სასოწარკვეთილი დედოფალი ანხესენამუნი ხეთების მეფეს წერილს წერს და სთხოვს მისი ერთ-ერთი ვაჟი ეგვიპტეში მის საქმროდ გამოეგზავნა, რათა დინასტიური კრიზისი აეცილებინა თავიდან. ალბათ, საკუთარ თავში ვერ მონახა მისი დიადი წინაპრის, ჰატშეფსუტის ძალები და საკუთარ თავზე ვერ აიღო ერთპიროვნული მმართველობა. ხეთების პრინცი, ეგვიპტის საზღვართან იქნა მოკლული და საკმაოდ გავრცელებული და დამაჯერებელი ვერსიის მიხედვით, ეს სწორედ ეის ნამოქმედარია. მოვლენების სწორად შეფასების შემდეგ, სწრაფად მოქმედებს; ქორწინდება ანხესენამუნზე, ამ ნაბიჯით გზიდან იცილებს ჰორემჰებს, რომელიც გარდაცვლილი ფარაონის მიერ მემკვიდრედ იყო დასახელებული და უკვე ტუტანხამონის დაკრძალვისას ფარაონად გვევლინება. ამას ადასტურებს სამარხის რელიეფიც.

ფარაონ ტუტანხამონის სამარხის რელიეფი. ტუტანხამონი გამოსახულია ოსირისის პოზაში, მარჯვნიც პანტერის ტყავით შემოსილი და უკვე ფარაონის გვირგვინით თავდამშვენებული ეია, რომელიც პირის გაღების ცერემონიას ატარებს. აქვე მისი კარტუშები, სადაც მის სატახტო სახელს “ხეფერხეფერურე ეი” ვკითხულობთ.

მიუხედავად იმისა, რომ სამეფო კარზე ყოველთვის დიდი გავლენით სარგებლობდა და ქვეყნის შიდა პოლიტიკაში ერთ-ერთი მთავარი მოთამაშე იყო, მისი მეფობა არაფრით გამოირჩეოდა. ეიმ საბოლოოდ აღადგინა ძველი რელიგია, ააგო საკუთარი აკლდამა მეფეთა ველზე, სულის მოსახსენებელი ტაძარი მედინეთ აბუში და სტელა ახმიმში. ალბათ, ასაკის ბრალიც იყო, ძველებურად მოქნილი და აქტიური პოლიტიკოსი ვეღარ გამოდგა. სწორედ მისი მმართველობის დროს გაუჩინარდა ანხესენამუნი და დღემდე გაურკვეველია თუ რა ბედი ეწია დედოფალს. დაახლ. ძვ.წ. 1319 წელს ეი გარდაიცვალა, მისი მუმიაც მცირე სამარხში დაასვენეს. ტახტზე საბოლოოდ ადის ჰორემჰები, რომელმაც მისი წინა ოთხი ფარაონის – ეხნატონის, სმენკჰარას, ტუტანხამონისა და ეის ისტორიიდან საბოლოოდ წაშლა გადაწყვიტა. გაანადგურეს ახეტატონი, სამარხები, წარწერები, სტელები. არც ეის მეფობის წლები გამორჩენიათ. ეის აკლდამა განსაკუთრებით არ დაინდეს, წაშალეს მისი კარტუშები, გამოსახულებები, ყველაფერი რაც მასზე და მისი მეფობის პერიოდზე მიანიშნებდა. ტახტის ასე ცხვირწინ აცლა, ნამდვილად ადვილად ვერ აპატია ჰორემჰებმა. საბოლოოდ ძველი ეგვიპტის ერთ-ერთი უძლიერესი ადამიანი დავიწყებას მიეცა დიდი ხნის განმავლობაში, ვიდრე XX საუკუნის დასაწყისში დეტალურად არ დაიწყეს რეფორმების ხანის შესწავლა. მეფეთა ველზე ეის სამარხში აღმოაჩინეს სარკოფაგის ნამტვრევები, მუმია კი არსად ჩანს. საინტერესოა, მუმიასაც ჰორემჰების ხელი გადასწვდა, თუ დღემდე რომელიმე სამარხში ელოდება მისი საიდუმლოების აღმომჩენს. რას გავიგებთ, ეგვიპტის ქვიშა ხომ უამრავ საიდუმლოს ინახავს და ნაწილ-ნაწილ გვიზიარებს.

ეის სამარხი მეფეთა ველზე, ნადირობის სცენა. კარგად ჩანს წაშლილი სახეები და კარტუშები.

ოსირისი – ეგვიპტის პირველი ფარაონი და მიცვალებულთა სამყაროს მბრძანებელი

ოსირისი – ეგვიპტური მითოლოგიის უძველესი ღმერთი, რომლის კულტი ყველაზე გავრცელებული იყო მთელს ეგვიპტეში ცივილიზაციის არსებობის 3000 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში. ღმერთი, რომლის სახელის ხსენებაზე ყველას ეგვიპტე, ნილოსი, გარდაცვლილის სამსჯავრო და მიცვალებულთა წიგნი ახსენდება. ოსირისი ძველი ეგვიპტის სიმბოლოა. ალბათ, ყველას გვაინტერესებს თუ როგორ უწოდებდნენ ღმერთს ეგვიპტელები, ზუსტად არავინ იცის, თუმცა მისი იეროგლიფების ტრანსკრიფცია შემდეგნაირია „უსირ“, რაც ეგვიპტურად „ძლევამოსილს“ ნიშნავს. ჰელიოპოლისის მითის მიხედვით, ღმერთმა ატუმმა საკუთარი თავი შექმნა, შემდეგ კი ღმერთი შუ (ჰაერი) და ქალღმერთი ტეფნუტი (სინოტივე). თავისთავად, ორმა ღმერთმა შექმნა გები (მიწა) და ნუტი (ცა), რომლის შვილებად მოიაზრებოდნენ ოსირისი, სეთი, ისისი და ნეფთისი.

ძველი ეგვიპტელების წარმოდგენით, ოსირისი ეგვიპტის პირველი ფარაონი და მმართველი იყო, სწორედ მან გადასცა ადამიანებს საჭირო ცოდნა და გამოცდილება; ასწავლა მიწათმოქმედება, ირიგაცია, მესაქონლეობა, სამართალი, რელიგია და ასტორნომია. მისი მართველობისას ეგვიპტე აყვავდა და დიდებულ ქვეყანად იქცა, ყველა ბედნიერი იყო, ყველა, მაგრამ არა სეთი. შურით დაბრმავებულმა სეთმა, გადაწყვიტა საკუთარი ძმა მოეკლა და თავიდან მოეცილებინა.
სეთმა ყველაფერი საგანგებოდ დაგეგმა და ეშმაკური გეგმა შეიმუშავა. საკუთარ ხელოსნებს ულამაზესი სარკოფაგი დაამზადებინა, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ ოსირისის ტანს იყო მორგებული. სასახლეში დიდი ლხინი გამართა და ცოტა ღვინო დალეულ სტუმრებს სარკოფაგი აჩვენა, თან დაამატა რომ სარგკოფაგს გადასცემდა მას, ვის სხეულსაც იდეალურად დაემთხვეოდა. სტუმრებმა სათითაოდ მოსინჯეს ბედი, ბოლოს ოსირისმა სცადა ბედი და ჩაწვა სარკოფაგში. სწორედ ამ დროს, სეთმა სახურავი დააფარა, ჩაკეტა და კუბო მდინარე ნილოსში გადააგდო. მდინარემ სარკოფაგი ზღვამდე ჩაიტანა და ბოლოს ფინიკიის სანაპიროზე, ბიბლოსთან გამორიყა, ამ დროისათვის ოსირისი უკვე გარდაცვლილი იყო. დამწუხრებული ისისი მის სხეულს ყველგა ეძებდა, ბოლოს მიაგნო ფინიკიაში და ეგვიპტეში დააბრუნა, სადაც ცდილობდა რომ მისი გაცოცხლების საშუალება მოეძებნა. შეშფოთებულმა სეთმა ძმის სხეული 14 (ზოგ მითში 16) ნაწილად დაანაწევრა და ეგვიპტის ტერიოტრიაზე მიმოფანტა. ქალღმერთ ისისს, არც მაშინ დაუყრია ფარ-ხმალი, დასთან ქალმერთ ნეფთისთან ერთად მთელს ეგვიპტეში დაიწყო მოგზაურობა და სხეულის ნაწილების შეგროვება. საბოლოოდ ყველა ნაწილი იპოვეს, გარდა ერთისა, ოსირისის ფალოსი, რომელიც მდინარეში სეთის წმინდა თევზმა შეჭამა. ისისისა და ნეფთისის გოდებამ შეძრა სამყარო; ღმერთ რას შეებრალა მგლოვიარე დები და ანუბისს დაავალა ოსირისის სხეული პირველი მუმიფიცირებისათვის მოემზადებინა; თოტს, ისისსა და ნეფთისს კი დაწვრილებით აუხსნა როგორ შეერთებინათ სხეული. ისისი ძერად გადაიქცა და ახალი სიცოცხლე შთაბერა ღმერთს. სწორედ ამ დროს ისახება ღმერთი ჰორუსი. მკვდრეთით აღმდგარმა ოსირისმა, მიცვალებულთა სამყაროში გადაინაცვლა და მისი მმართველი, სულების მთავარი მსაჯული ხდება.

უძველეს ტექსტებში ოსირისი მოხსენიებულია, როგორც სამართლიანი, ადამიანების შემწე ღმერთი. მის სამსჯავროზე მოსახვედრად მიცვალებულს ანუბისთან ერთად უნდა გაევლო დუატი და პილონების დარბაზი, ამ მოგზაურობისას აუცილებელი იყო გარკვეული რელიგიური შელოცვების ცოდნა; მდიდარი ეგვიპტელები მათი დამახსოვრებით მაინც და მაინც თავს არ იწუხებდნენ და სწორედ ამიტომ დეტალურად ჩაწერეს ეს ყველაფერი „ჭიშკრების წიგნში“ და „მიცვალებულთა წიგნში“. ოსირისის წინაშე წარმსდგარი გარდაცვლილი, ყველანაირად ცდილობს ღმერთი დაარწმუნოს რომ სიცოცხლის განმავლობაში მას არ ჩაუდენია არანაირი ცოდვა და ღირსია მოიპოვოს სამუდამო ცხოვრება იალუს მინდვრებზე. ანუ, აქ დიდი მნიშვნელობა არ ენიჭება იმას, თუ რა გაგიკეთებია ცხოვრებაში, არამედ რამდენად კარგად იყო მომზადებული სამსაჯვროსათვის.

  ალბათ გაგიკვირდებათ, თუ გეტყვით რომ ოსირისს როგორც მიწათმოქმედების ღმერთსაც ეთაყვანებოდნენ. მიწისქვეშ ჩაბრძანებული ღმერთი როგორ უნდა იყოს პასუხისმგებელი უხვ მოსავალზე? თუ ამ საკითხს ისე დავინახავთ, როგორც ძველი ეგვიპტელები, მაშინ ყველაფერი ცხადია. გარდაცვლილი და მკვდრეთით აღმდგარი ღმერთი პირდაპირ კავშირშია მიწათმოქმედების ციკლთან, სადაც ზამთარში მიწა უნაყოფოა, შემდეგ კი იწყება თესვა და ნოყიერი, განახლებული მინდვრებიდან მოსავლის აღება.

გარდაცვლილი და მკვდრეთით აღმდგარი ოსირისი ეგვიპტის მთავარი ღმერთი და სიმბოლო ხდება. ტაძრები, სამარხები, სარკოფაგები, პაპირუსები და სვეტები მისი რელიეფებით იფარება, მას ვხვდებით ყველგან და ყოველთვის. მოდი, ახლა ცოტა იკონოგრაფიასაც შევეხოთ და ავხსნათ მასთან დაკავშირებული სიმბოლოები. როგორც ეგვიპტის პირველი ფარაონსა და მმართველს, მას სამეფო რეგალიებით – მათრახითა და კვერთხით, წვერით, ატეფის გვირგვინით (ზემო ეგვიპტის გვირგვინი, გამშვენებული სირაქლემას ფოთლებით) გამოსახავენ. მისი მიწისქვეშა სამყაროს მბრძანებლის ბუნების ხაზგასასმელად, მხრებს ქვემოთ მუმიის ბანდაჟია აქვს შემოხვეული. ოსირისს სხვა ღმერთებისაგან განსხვავებით ყოველთვის მწვანე ან შავი ფერით ხატავდნენ’ მწვანე განახლების, თავიდან დაბადების სიმბოლოა, შავი კი ნილოსის მიწის ნაყოფიერების.

ღმერთ ოსირისის კულტი მთელს ეგვიპტეში გავრცელდა და ისტორიის განმავლობაში, სხვა ღმერთებისაგან განსხვავებით ოდნავადაც კი არ შესუსტებულა მისი მნიშვნელობა. შუა სამეფოს პერიოდში, მოხდა სოკარსა და პტაჰთან გაიგივება,  რის შემდეგაც სრულიად არნახულ და ძლიერ ღმერთს პტაჰ-სოკარ-ოსირისს ვიღებთ. სწორედ მისი კულტის ასეთმა მოქნილობამ გახადა შესაძლებელი ელინისტურ ეპოქამდე ოსირისის თაყვანისცემა და მხოლოდ ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ მოხდა შესაძლებელი უძველესი ეგვიპტელი ღმერთის მივიწყება.

დედოფალთა ველი

დედოფალთა ველი თებეს ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ნეკროპოლისია, რომელიც მედინეთ აბუს ტაძრის სამხრეთით მდებარეობს. ნეკროპოლისი მართლაც ულამაზესია და თავის ეგვიპტურ სახელს „ტა სეთ ნეფერუ“ – „მშვენიერების ადგილი“, ნამდვილად ამართლებს. ახალი სამეფოს (ძვ.წ. 1550-1070) ფარაონების ცოლებისა და შვილების სამარხები, აქ  XVIII დინასტიის პერიოდში გამოკვეთეს პირველად. არაბი მოსახლეობა დღეს ამ ადგილს „ბიბნ ელ მელექეტს“, ანუ დედოფალთა ჭიშკარს უწოდებენ. ნეკროპოლისის ნამდვილი ღირსშესანიშნაობა ჩანჩქერია, რომელსაც ეგვიპტელები „ციურ წყლებს“ეძახდნენ.
იტალიელი არქეოლოგი და ავანტიურისტი, ჯოვანი ბელცონი პირველი იყო რომელიც 1816 წელს ველს არქეოლოგიური გათხრების ჩასატარებლად ესტუმრა. მის მიერ ჩატარებული გათხრები დღესაც დიდ კრიტიკას იმსახურებს, ბელცონის მიზანი იყო რაც შეიძლება მეტი სამარხი გაეთხარა და განძი მოეპოვებინა. კერამიკა, უბრალო სამარხი ინვენტარი მასში დიდ ინტერესს არასოდეს აღძრავდა, მხოლოდ ოქროთი მოვარაყებულ ნივთებს ეძებდა.  1828 წელს კი ჯონ გარდინერი მუშაობდა დედოფალთა ველზე, სწორედ მან გათხარა 24 მან სამარხი. გარდინერია კვალს მიყვნენ შამპოლიონი, როზელინგი, კარლ რიჩარდ ლეპსიუსი და სხვა არქეოლოგები. დღესდღებით 98 სხვადასხვა აკლდამაა გათხრილი და მათი უმეტესობა XX საუკუნის განმავლობაში გამოვლინდა.

დედოფალთა ველის დედოფლები
 XVIII დინასტიის დაცემის შემდეგ, ტახტს რამზეს I, მებრძოლი სეთი I და რამზეს II ეუფლებიან, რომლებიც არა მხოლოდ მტკიცე ხასიათით გამოირჩეოდნენ, არამედ მათ გვერდით მდგარი ჭკვიანი ქალბატონებითაც. პირველი მათგანი რომელიც მინდა გამოვყო დედოფალი სიტრეა, დინასტიის დაამრსებლის, რამზეს I-ის მეუღლე და მომავალი ფარაონის სეთი I-ის დედა. სიტრე – „რას ქალიშვილს“ ნიშნავს და მეუღლის ტახტზე ასვლის შემდეგ, დედოფლის ტიტულს იღებს. დედოფალთა ველზე არსებულ მისი სამარხის QV38 წარწერებიდან ვიგებთ, რომ სიტრე არასოდეს ყოფილა მხოლოდ დედოფალი, არამედ ფარაონის უახლოესი მრჩეველი, კომპანიონი და მეგობარი. სიტრეს სამარხი ერთ-ერთი პირველი იყო დედოფალთა ველზე, რომელიც დღეს უამრავ დაუმთავრებელ რელიეფებსა და წარწერებს მოიცავს. თუმცა, მისი კარტუში და სახე მკაფიოდ ჩანს კედლებზე. შემორჩენილი წარწერები მოგვითხრობს ქალბატონზე, რომელიც სასახლის კარზე აქტიური ცხოვრებით ცხოვრობდა და ეგვიპტის მომავალ მმართველს ძლიერი მემკვიდრეობა დაუტოვა.

მუტ-თაი – სიტრეს შემდეგი დედოფალია, რომელიც მომავალ ფარაონზე თვით სიტრეს დახმარებით ავიდა. გაინტერესებთ ვინ იყო მისი ვაჟი? თვით რამზეს დიდი. ჯერ კიდევ მისი მეუღლის მეფობის დროს აქტიურად იყო ჩართული ქვეყნის მართვაში, ასევე აგრძელებდა მის სიკვდილამდე, სეთი I-ის მეფობის 22-ე წლამდე. მუტ-თაის სამარხი დედოფალთა ველზე QV80 ნომრითაა ცნობილი, მართალია წყალმა, მძარცველებმა და ქვიშამ სამარხი სასტიკად დააზიანეს, შემორჩენილი წარწერები კვლავაც მოგვითხრობს მის დიდებულ ცხოვრებასა და მოღვაწეობზე. საბედნიერიდ მისი  საკანოპე ჭურჭელი ლუქსორის მუზეუმში ინახება და ერთ-ერთი ყველაზე დახვეწილი ნამუშევარია.

ნეფერტარის სამარხის რელიეფი, დედოფალთა ველიდან

დედოფალთა ველის ნამდვილი მარგალიტი, რამზეს II-ის უსაყვარლესი მეუღლის, ნეფერტარის სამარხია. მათი სიყვარული დღემდე ლეგენდადაა შემორჩენილი, დედოფლისათვის აგებული ულამაზესი აკლდამა კი ფარაონის სიყვარულის ნამდვილი მტკიცებულებაა. ძველ ეგვიპტეში, მხოლოდ ეხნატონისა და ნეფერტიტის შემთხვევა მახსენდება, როდესაც ფარაონი ღიად გამოხატავდა გრძნობებს დედოფლის მიმართ, მეორე შემთხვევა კი აქ, დედოფალთა ველზე შეგიძლიათ ნახოთ. სამარხის წარწერებში ფარაონი პირველ პირში საუბრობს მის უდიდეს სიყვარულზე, რომელიც ნეფერტარის მიმართ გააჩნია, მწუხარებაზე, რომელიც მას დაეუფლა დედოფლის გარდაცვალების შემდეგ. გავრცელებული ვერსიის თანახმად, რამზესისა და ნეფერტარის ქორწინება, დედოფლისა და ფარაონის ჩარევით არ მომხდარა, ახალგაზრდა ტახტის მემკვიდრეს ნეფერტარი თავდავიწყებით შეუყვარდა და მიუხედავად პოლიტიკური მოტივებისა (ნეფერტარი მამის ხაზით, ამარნას ერთ-ერთ რეფორმატორს, ეის ენათესავებოდა), მაინც იქორწინა მასზე.
1905 წელს, როდესაც სამახი აღმოაჩინეს, მეცნიერები განცვიფრებულნი იყვნენ წარწერებისა და რელიეფების სილამაზით, დახვეწილობით, ასევე ადამიანების ვანდალობით, რომლებმაც გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენეს სამარხს. სამწუხაროდ აკლდამა რამდენჯერმა გაუძარცვავთ, მუმია გაიტაცეს და სამარხში მხოლოდ მისი მუხლები აღმოაჩინეს.

ქალღმერთ მაატის რელიეფი

ნეკროპოლისში უამრავმა სხვა დედოფალმა დაიდო სამუდამო განსასვენებელი, თუმცა სამწუხაროდ მათი სამარხებიც გაიძარცვა და მუმიები დაკარგა. ჩვენი დედოფლებიც დედები და ქალები იყვნენ, აქედან გამომდინეარე, მათაც სურდათ შვილები საიქიო ცხოვრებაში მათთან ერთად ყოფილიყვნენ, სამარხები კი გვერდი-გვერდ აეგოთ. XVIII დინასტიიდან (ძვ.წ. 1550-1295 წწ) სამეფო ოჯახის სხვა წევრების აკლდამების გამოკვეთაც დაიწყეს, პრინცების რომლებიც სამეფო ტახტზე ვერასოდეს ავიდოდნენ.

ღმერთების ვაჟები
 1900-იანი წლებში დედოფალთა ველზე ახალი 5 სამარხი აღმოაჩინეს, რომლებიც რამზეს III-ის ვაჟებს ეკუთვნოდათ, აკლდამებს შორის გამორჩეულებია ამუნ-ჰერ-ხოფშეფისა (QV55) და კემვასეტის (QV44). რელიეფები კარგადაა შემონახული და ოჯახურ სითბოს დღემდე ასხივებს. ტრადიციულ ეგვიპტურ კილტში გამოწყებილ პრინცებს, თვით ფარაონი მიაცილებს ღმერთებთან და წარუდგენს მათ. ერთ-ერთ სამარხში აღმოჩნდა 5 თვის განუვითარებელი ნაყოფის ნეშტი, რომელიც სავარაუდოდ ამუნ-ჰერ-ხოფშეფის მომავალი და ან ძმა უნდა ყოფილიყო, თუმცა ორსულობის მე-5 თვეს დედოფალს მუცელი მოეშალა. რამზეს III-ის ვაჟების სამარხებიდან გამორჩეული და საინტერესოა QV43 სეთ-ჰერ-ხოფსეფის, რომელიც მოგვიანებით ტახტზე ადის როგორც რამზეს VIII, თუმცა ეგვიპტეს მხოლოდ ერთი წლით (ძვ.წ. 1130-1129 წწ) მართავდა, სავარაუდოდ მანაც სიცოცხლე ტრაგიკულად დაასრულა და მამის მსგავსად მოკლულ იქნა.

დედოფალთა ველზე დღემდე მიმდინარეობს არქეოლოგიური გათხრები, საკონსერვაციო სამუშაოები. მეცნიერებს უდიდესი სია აქვთ დაკარგული დედოფლების, პრინცებისა და პრინცესების ვისი სამახის პოვნის დიდი იმედი აქვთ. პირადად ჩემი უდიდესი იმედი და ოცნებაა, ერთ დღესაც რამზეს II-ის დედოფლის ისისნოფრეტის, მერიტამენის, ბენთანას სამარხებს მიაკვლევენ. დიახ, დიახ, ჩემი მოსახელის სამარხი დღემდე არ უპოვიათ, რა ჯობია იმაზე ფიქრს რომ ჩვენი პრინცესა ღირსეული და დიდებული დედოფლების გვერდითაა დაკრძალული; თანაც თუ ოცნებაა, ბარემ ვიოცნებოთ რომ იქვე რამდენიმე ოქროს დახვეწილი ნივთი და რაც მთავარია, ხელუხლებელი მუმია დახვდებათ.

10 ულამაზესი ეგვიპტური ტაძარი

ძველ ეგვიპტელებს ჰარმონიისა და სილამაზის საოცარი შეგრძნება ჰქონდათ, სწორედ ამიტომ ეგვიპტეში მოგზაურობისას, საითაც არ უნდა გაიხედო ერთმანეთზე უფრო ლამაზ და დახვეწილ ტაძრებს წააწყდები. ჰიპოსტალური დარბაზებით დამშვენებულ შენობას, დიდი ეზო ცვლის, იქვე წამოჭიმულა უდიდესი ობელისკები; კედლები მოხატულია ფერადი რელიეფებით, თუ მზისგან მოფარებულ კედლებს შეხედავთ, დღემდე შემორჩენილ ხასხასა ფერებს დაინახავთ. სწორედ ამ დროს, თითქოს წყდები რეალობას და ძველ ეგვიპტეში ინაცვლებ, გგონია რომ ახლა საიდანმე პანტერისტყავ მოსხმული ქურუმი გამოვა, არომატულ სამკმეველს აკმევს და მზის სადიდებელს წარმოთქვამს.

კომ ომბოს ტაძარი

10 – კომ ომბოს ტაძარი. 
პტოლემაიოსების (ძვ.წ III-I სს) მიერ აგებული უზარმაზარი ტაძარი, შემაღლებულ ადგილასაა აშენებული და ნილოსის ნაპირებს გადმოსცქერის. თავდაპირველად ტაძარი პტოლემაიოს VI ააგო, რომელიც მოიცავს 2 სხვადასხვა შესასვლელს, ტაძარს, ეზოს, კოლონადას, ჰიპოსტალურ (სვეტებიან) დარბაზსა და სამლოცველოს. ტაძარი ნილოსის ღმერთს, ნიანგის თავიან სობეკს ეძღვნება.

მედინეთ აბუს ჰიპოსტალური ტაძარი

9 – ამენჰოტეპ III-ის სულის მოსახსენებელი ტაძარი – მემნოსის კოლოსები
XVIII დინასტიის ერთ-ერთი უძლიერესი ფარაონის სულის მოსახსენებელი ტაძარი, რა თქმა უნდა გამოირჩოდა პომპეზურობითა და დახვეწილობით, მისი არქიტექტორი ეპოქის გენია – ამენჰოტეპ აპუს ძეა. შეგახსენებთ, რომ სწორედ მისი აგებულია ლუქსორის ტაძარი. სამწუხაროდ ტაძარი, სადაც ფარაონს როგორც მის სიცოცხლეში, ასევე გარდაცვალების შემდეგაც ეთაყვანებოდნენ, დროთა განმავლობაში სრულიად განადგურდა, თუმცა დაახლ. ძვ.წ. 1350 წელს აგებული 2 მჯდომარე ქანდაკება კვლავ ამშვენებს ნილოსის დასავლეთ ნაპირს. არქეოლოგიური გათხრებიც ყოველ წელს მიმდინარეობს და ახალი აღმოჩენები კვლავაც გვაოცებენ ტაძრის დიდებული არქიტექტურითა და ქანდაკებებით. გასულ წელს, არქოელოგებმა 70-მდე ქალღმერთ სეხმეტის ქანდაკება იპოვეს და ამჟამად ლუქსორის მუზეუმის კოლოქციას ამშვენებენ.

ფილეს ტაძარი

8 – ფილეს ტაძარი
ფილეს კუნძული უძველესი დროიდან ისიდას საკულტო ადგილი იყო, რაღა გასაკვირია რომ  რომ მიუხედავად მათი ბერძნული წარმომავლობისა, პტოლემაიოსებმა სრულიად მიიღეს და შეითვისეს ეგვიპტური ტრადიციები და რელიგია, კლეოპატრა კი თავს, ისიდას განსხეულებად მიიჩნევდა.
ტაძრის მშენებლობისას, გამოყენებულ იქნა ყველა ტრადიციული ეგვიპტური სატაძრო ელემენტი, თუმცა არც ბერნული სვეტები დავიწყებიათ. დაახლ. ახ.წ. 100 წელს, რომის იმპერატორმა ტრაიანემ ახალი ნაგებობები შემატა კომპლექსს. 1960 წელს, ნასერის დიდი კაშხლის მშენებლობისას, იუნესკოს უშუალო ეგიდით ფილეს სატაძრო კომპლექსი აგილიკას კუნძულზე იქნა გადატანილი, რამაც ის წყლისაგან დაფარვას გადაარჩინა.

ედფუს ტაძარი

7 – ედფუს ტაძარი
ღმერთ ჰორისადმი მიძღვნილი ერთ-ერთი უდიდესი ტაძარიც პტოლემაიოსების ეპოქას განეკუთვნება და მეორე კარნაკად მოიხსენიებენ. მშენებლობა ძვ.წ. 237 წელს დაიწყო და თითქმის 2 საუკუნის განმავლობაში მიმდინარეობდა, ვიდრე კლეპპატრას მამამ, პტოლემაიოს XII არ დაასრულა, ძვ.წ. 57 წელს. ჰორის სადიდებლად აგებული ტაძარი, ყველა ტრადიციულ ძველ ეგვიპტურ ელემენტს შეიცავს და ასევე ემატება ბერძნული ელემენტი – მამისი, რაც ღმერთის დაბადების ადგილს ნიშნავს.

აბიდოსის ჰიპოსტალური დარბაზი

6 – აბიდოსი, ოსირისის ტაძარი
ფარაონ სეთი I-ის მართველობის ბოლოს აგებული ტაძარი, მისმა შვილმა – რამზეს დიდმა კიდევ უფრო დაამშვენა დაახლ. ძვ.წ. 1279 წელს. აბიდოსი, ოდითგანვე ოსირისის საკულტო ადგილი იყო. ითვლებოდა, რომ სეთის მიერ მოკლული ღმერთის ნეშტი სწორედ აბიდოსში დაასვენეს, მის მკვდრეთით აღდგომამდე. განსაკუთრებით გამოირჩევა ტაძრის ჰიპოსტალური დარბაზი, რომლის სვეტები და რელიეფები დაფარულია სხვადასხვა რელიგიური სცენებით, სადაც ფარაონი ღმერთებს ეთაყვანება. აქვე იყო ოსირისის აკლდამა ე.წ. კენოტაფი, რომლის უზარმაზარი სვეტები დღემდე მნახველის გაოცებას იწვევს. აბიდოსზე საუბრისას, შეუძლებელია დაგვავიწყდეს მეფეთა სია, რომლის მიხედვითაც ეგვიპტის პირველ ფარაონად მენესია მოხსენიებული და სეთი I-ით სრულდება.

მედინეთ აბუს ტაძარი

5 – მედინეთ აბუ – რამზეს III-ის სულის მოსახსენებელი ტაძარი
ლუქსორში, ნილოსის დასავლეთ ნაპირზე მდებარე მედინეთ აბუს ტაძარი, ჩემი ერთ-ერთ უსაყვარლესი ძველ ეგვიპტური ნაგებობაა. განსხვავებით სხვა ტაძრებისა, აქ ნახავთ სამეფო სასახლის ნანგრევებს, ტალახის აგურისაგან აშენებულ დამცავ კედელსა და სხვადასხვა სათავსოებს. მართალია, ზომით კარნაკის ნახევარიც არაა, მაგრამ ის რასაც აქ ნახავთ ნამდვილად აღფრთოვანებულს დაგტოვებთ. საუკეთესოდ შემონახული ტაძარი, ჰიპოსტალური დარბაზი, ხასხასა ფერებ შემორჩენილი რელიეფები, ფარაონის ოსირისისეული ქანდაკებები. რაც ყველაზე მთავარია, ტაძარს ბევრად ნაკლები ტურისტი სტუმრობს ვიდრე ლუქსორს, ან კარნაკს. სწორედ ამიტომ, აქ ბევრად მეტის ნახვა და შემეცნებაა შესაძლებელი.

დეირ ელ ბაჰრის ტაძარი

4 – დეირ ელ ბაჰრი – დედოფალ ჰატშეპსუტის ტაძარი
„ქალბატონი ფარაონის“, რომელიც ეგვიპტეს ძვ.წ. 1479-1458 წლებში მართავდა, სულის მოსახსენებელი ტაძარი სრულიად გამორჩეულია სხვა ეგვიპტური ტაძრებისაგან. 3 ტერასად ნაგები და 30 მეტრი სიმაღლის ტაძარი, რომელიც ერთმანეთს პანდუსებით უკავშირდება, ყველასათვის კარგად ნაცნობი სენენმუტის მიერ იქნა აგებული. სამლოცველოები გარდა ჰატშეპსუტისა, ეძღვნება ოსირისს, ამუნსა და ჰათორს. აქ თქვენ ნახავთ რელიეფებს ფარაონის ცხოვრებიდან, მისი მმართველობის დროს მომხდარი მნიშვნელოვან სცენებს, როგორიცაა პუნტის სავაჭრო ექსპედიცია. ყველგან ხაზი აქვს გასმული მის ღვთაებრივ წარმოშობასა და ტახტზე ასვლის ლეგიტიმურობას.

ლუქსორის ტაძარი

3 – ლუქსორის ტაძარი
ლუქსორის ტაძრად წოდებული ნამდვილი ეგვიპტური საოცრება თანამედროვე ქალაქ ლუქსორში, ნილოსის აღმოსავლეთ ნაპირზე მდებარეობს. ეგვიპტური ტრიადის ამონის, მუტის, ხონსუსადმი მიძღვნილი ტაძარის მშენებლობა ძვ.წ. 1400 წლებში დაიწყეს  და ყოველწლიურ, ყველაზე მნიშვნელოვან ოპეტის დღესასწაული მასპინძლობდა. რიტუალების დროს, ამონის ქანდაკება სამლოცველოდან გამოჰქონდათ და სფინქსების ხეივნით კარნაკის ტაძარში გადაჰქონდათ. ლუქსორის ტაძრის მთავარი მშენებელი ფარაონი ამენჰოტეპ III და მისი გენიოსი არქიტექტორი, ამენჰოტეპ აპუს ძეა.

აბუ სიმბელის მცირე ტაძარი

2 – აბუ სიმბელის ტაძრები
აბუ სიმბელის ტაძრები რამზეს II-ის მეფობის ნამდვილი გვირგვინია. ჩემთვის ერთ-ერთი გამორჩეული და განსაკუთრებულია. ძვ.წ. 13 საუკუნეში აგებული ტაძარი დღეს რამზესისა და მისი დედოფლის, ნეფერტარის სამუდამო სიყვარულის ნამდვილი …… ტაძარი იმითაცაა ცნობილი, რომ 1960-იანე წლებში ნასერის ტბის მშენებლობისას დატბორვის საშიშროების გამო აბუ სიმბელი და კიდევ ათამდე სხვა ტაძარი ნაწილ-ნაწილ დაშალეს და ახალ ადგილას გადაიტანეს.

კარნაკის ტაძარი

1 – კარნაკის ტაძრი
ცხოვრებაში არასოდეს მინახავს ასეთი გრანდიოზული ნანგრევები, ამ დროს მხოლოდ ერთ რამეზე ფიქრობ, თუ ახლა, ნახევრად დანგრეული ასეთი დედებულია, რა იქნებოდა 3000 წლის წინ, როდესაც მშენებლებმა ბოლოს შტრიხებიც დაამთავრეს და ქურუმებმა ტაძრის კურთხევის რიტუალი დაამთავრეს. მსოფლიოში, დღემდე უდიდესი რელიგიური ნაგებობა, ეგვიპტელი არქიტექტორების რამდენიმე თაობის დაუღალავი შრომის შედეგია. აქ შეხვდებით ჰიპოსტალურ დარბაზებს, სამლოცველოებს, ობელისკებს, დახვეწილ ქანდაკებებს, წმინდა ტბას, უზარმაზარ პილონებსა და სარიტუალო დარბაზებს. 134 მასიური სვეტის დარბაზში დადიხარ და ყველაფერი ერთად ირევა, სიხარული, გაოცება, აღფრთოვანება, მოწიწება.

როდესაც სტატიის დაწერა დავიწყე, სიმართლე გითხრათ ძალიან გამიჭირდა ამომერჩია და გამომეყო რომელიმე მათგანი, მაგრამ ბოლოს თავს ძალა დავატანე და ამ შედეგამდე მივედი. უძველესი ეგვიპტური ტაძრების მშენებლობა ძვ.წ. 4 ათასწლეულში დაუწყიათ, ყველაზე „ახლად“ ნაგები კი ფილეს ტაძარია, რომელიც პტოლემაისოების ეპოქით თარიღდება. ასე რომ,  იმედია ჩემს მიერ ჩამოთვლილი ტაძრები თქვენთვისაც მომხიბვლელია და ისიამოვნეთ სტატიის კითხვისას.

რას მიირთმევდა კლეოპატრა საუზმედ და ნეფერტიტი ვახშმად? ძველ ეგვიპტური სამზარეულო

 ძველ ეგვიპტური ცივილიზაცია ყველასათვის ცნობილია მისი უდიდესი მონუმენტებით, მარადიული პირამიდებითა და ფარაონების დიდებული ტაძრებით. ამ სტატიით მინდა, რომ მათ ყოველდღიურობაში ჩავიხედოთ და გავიგოთ, რას მიირთმევდა დედოფალი კლეოპატრა საუზმეზე, ნეფერტიტი კი ვახშმად. როდესაც წერას შევუდექი და მასალებს ვეცნობოდი, ერთი რამ აღმოვაჩინე, უდაოდ ჩვენი ეგვიპტელები ბევრად უკეთესად იკვებებოდნენ ვიდრე სხვა უძველესი ცივილიზაციის მოსახლეობა. დღევანდელი მეცნიერება ძველ ეგვიპტურ საკვებსა და სამზარეულოზე ინფორმაციას სამარხებისა და ტაძრების კედლებზე შესრულებული რელიეფებითა და უძველესი პაპირუსების მეშვეობით ფლობს. ყველაზე გავრცელებული სცენებიც ხომ სწორედ საკვების მსხვერპლად შეწირვაა, ან გარდაცვლილები რომლებიც ნილოსის ველზე მუშაობენ; აქვეა ნადირობის, თევზაობის სცენები. ამ ყველაფერზე დაყრდნობით შევეცადე 9 ყველაზე გავრცელებული საკვები პროდუქტი გამეცნო თქვენთვის.

 

მედუმის ცნობილი ბატების რელიეფი, ძველი სამეფოს მასტაბას მოხატულობა.

1. შინაური ფრინველები
   შინაური ფრინველების საკვებად გამოყენება, ჯერ კიდევ უხსოვარი დროიდან დაიწყეს ეგვიპტელებმა. რადგან გემოვნებას ნამდვილად არ უჩიოდნენ, ფრინველის მობრაწული ხორცი თანაბარი პოპულარობით სარგებლობდა როგორც მაღალ საზოგადოებაში, ასევე გლეხებში. ყველაზე ხშირად საკვებად იყენებდნენ იხვს, ბატს, მწყერს, მტრედებს, წეროს და სირაქლემასაც კი; თუმცა, წეროს შემდეგ სირაქლემას ჩაშუშვა არ უნდა გაგვკვირვებოდა 🙂 გედის, წეროსა და სირაქლემას ხორცი დელიკატესად მიიჩნეოდა და მხოლოდ მდიდარ ადამიანებს შეეძლოთ მისით ყელის ჩაკოკლოზინება.
   შესწავლილი წყაროებიდან ირკვევა, რომ ხშირი იყო გადამფრენ ან იშვიათ ფრინველებზე მასიური ნადირობა, შემდეგ კი მათი ხორცის გამოყვანა და შენახვა.

   

   ძროხის მოწველის სცენა, საქარა, დაახლ. ძვ.წ. 2731-2500 წლები.

2. რძის პროდუქტები
   თუ სამარხის რელიეფების თვალიერება გიყვართ, განსაკუთრებით არა სამეფო სამარხებისა, მაშინ ძალიან ხშირად მოგხვდებოდათ თვალში ძროხები, ხარები და თხები. მესაქონლეობა ნილოსის ნაპირებზე საკმაოდ განვითარებული იყო, ხარები ძირითადად მინდვრებში სამუშაოდ და სახნავად გამოიყენებოდნენ, აი ცხვრები, თხები და ძროხები კი ძირითადად საკვები დანიშნულებით ჰყავდათ მოშენებული. რძის პროდუქტებიც საკმაოდ მრავალფეროვანი ჰქონდათ: ხაჭო, შრატი და ნაღები.

   

3. ბოსტნეული
   ნილოსის ყოველწლიური ადიდებისას, მდინარე ნაყოფიერი შლამით ფარავდა ნაპირებს, რაც შესაძებლობას აძლევდა მოსახლეობას მრავალი სახეობის ბოსტნეული დაეთესათ და მოეყვანა. რა თქმა უნდა, გლეხებისათვის ბოსტნეული ყოველდღიური რაციონის უდიდეს ნაწილს იკავებდა, მდიდარი ეგვიპტელები კი ხორცეულსა და კარგად გამომცხვარ პურს გემრიელად ატანდნენ ბოსტნეულს. ყველაზე გავცელებული ძველ ეგვიპტეში იყო ხახვი, ნიორი, პრასი, კომბოსტო, ბოლოკი, თალგამი, კიტრი და პარკოსანი მცენარეები.

   

4. ხილი
   თქვენ წარმოიდგინეთ და ხილის ძალიან დიდი არჩევანი ჰქონდათ, რა არ ხარობდა ძველ ეგვიპტეში. ზუსტად ყველა ხილის ჩამოთვლა, თუ რომელი მოდიოდა იმ დროინდელ ევიპტეში შეუძლებელია, თუმცა თუ კარგად დავაკვირდებით მათ რელიეფებს, მივხვდებით რომ ტკბილის დიდი მოყვარულები იყვნენ 🙂 ჰიქსოსების მიერ ეგვიპტის დაპყრობისას, ქვეყანაში ჩნდება ვაშლი, ზეთისხილი და ბროწეული. ყურძენი, ლეღვი და ფინიკი ყველაზე გავრცელებული და პოპულარული იყო მთელს ქვეყანაში. არქეოლოგიური გათხრებით ასევე დამტკიცდა, რომ ფუფუნების მოყვარულ დიდებულებს, ქოქოსიც კი არ აკლდათ, რომელიც შორეული აღმოსავლეთიდან შემოჰქონდათ.

   

   დიდებულ ნახტის სამარხი

5. ბევრი, ბევრი წვენები
   ცხელ ზაფხულში გაგრილებული წვენით პირისჩატკბარუნება ოდესღაც ეგვიპტელებსაც ძალიან უყვრადათ. მართალია, ხილის წვენი ისეთივე პოპულარული არ იყო, როგორც ლუდი და ღვინო, მაგრამ მაინც ფართოდ იყო ქვეყანაში გავრცელებული. გამოწურული ხილის წვენს, წყლითა და თაფლით აზავებდნენ და გემრიელად მიირთმევდნენ. ყველაზე გავრცელებული ლეღვის, ფინიკისა და ყურძნის წვენი იყო.

   

   ტის მასტაბის რელიეფი, ძროხების დაკვლეის სცენა, საქარას ნეკროპოლისი.

6.  ხორცი
   ზემოთ უკვე აღვნიშნე, რომ რძის პროდუქტების დიდი მოყვარულები იყვნენ. რაღა თქმა უნდა, თხა და ძროხა მხოლოდ მოსაწველად არ უნდოდათ და მათ ხორცსაც დიდი სიამოვნებით აგემოვნებდნენ. განსაკუთრებული დელიკატესი სამეფო ოჯახში ანტილოპას ხორცი იყო, შემდეგ კი ძროხის ხორცი მოდიოდა, რომელიც საკმაოდ ძირი ღირდა. ჩვეულებრივ ეგვიპტურ ოჯახს, არ ჰქონდა საშუალება ხორცის ყოველდღიურ რაციონში ჩასმის, ხანდახან ბატის ან სხვა შინაური ფრინველის დაკვლა თუ შეეძლოთ.

   

   ყურძნის დაკრეფისა და ღვინის დაწურვის სცენა, ნახრის სამარხის რელიეფი.

7. ღვინო
   ძველ ეგვიპტურ ღვინოს ძალიან მდიდარი ისტორია აქვს, მისი დაყენება კემეტის ქვეყანაში ჯერ კიდევ ძვ.წ. 3000 წელს დაიწყეს. ძველ ეგვიპტური სიტყვა „JRP” – რომელიც ღვინოს აღნიშნავს, ყველაზე ძველია მსოფლიოში. ახალი სამეფოს დროს, ღვინო განსაკუთრებით პოპულარული გახდა, როგორც წითელი, ასევე თეთრი. ამ პერიოდშივე ჩნდება სასახლეში ე.წ. „ღვინის შემფასებელი“, რომელიც სამეფო მარანს ადევნებდა თვალყურს. მიუხედავად იმისა, რომ ყურძნის მოყვანა თითქმის მთელი ეგვიპტის ტერიტორიაზე ხდებოდა, ღვინო მაინც მდიდარი ადამიანების სასმელად რჩებოდა.

   

8. პური
   პური ყველაზე ფართოდ მოხმარებადი საკვები იყო ეგვიპტური რაციონში. არ უნდა დაგვავიწყდეს ასევე, რომ როდესაც მათ პურზე ვსაუბრობთ, არ უნდა წარმოვიდგინოთ ზუსტად ისეთივე რაც ჩვენ გვაქვს ახლა. ფქვილს ამატებდნენ მარილს, საფუარს, სუნელებს, რძეს და ხანდახან კვერცხსაც. პური ქვის ღუმელში ცხვებოდა და არც თუ ძალიან ფუმფულა იყო, თუმცა საკმაოდ ნოყიერი. დეირ ელ მედინას ნასახლარში ახლაცაა შემორჩენილი ქვის ღუმელი, გიდმაც დიდი მონდომებით აგვიხსნა, თუ როგორ უნდა გამოეცხო ძველ ეგვიპტელ ქალბატონს პური.
   სამწუხაროდ, ხორბლის დაფქვისას ფვილში ქვის დოლაბიდან მცირე ნამცეცები ცვიოდა, ქვიშიანი ქარიც არ აკლებდა და პურის მოსაზელი ჭურჭელიც დიდი დამუშავებით არ გამოირჩეოდა. ამიტომ, პური კბილების ცვეთას იწვევდა, სწორედ ამიტომ, ჩვენს კემეტელბს საკმაოდ ცუდი პირის ღრუ ჰქონდათ.

   

9. ლუდი
   პურთან ერთად, ლუდი ეგვიპტელების უსაყვარლესი ყოველდღიური სასმელი იყო. ლუდს სვამდა ყველა, ღმერთებიც და ადამიანებიც, მდიდრებიც და ღარიბებიც, მოზრდილი და ბავშვებიც კი. ძველ ეგვიპტეში ლუდის გამოხდა 5000 წლის წინ დაიწყეს და მას უწოდებდნენ „ჰექეტ“. როგორც იცით, ძველ ეგვიპტეში ფული როგორც მონეტა საკმაოდ გვიან შემოვიდა, დამსაქმებლები მუშებს სწორედ ლუდით, პურით, ზეთითა და ბოსტნეულის გარკვეული რაოდენობით უხდიდნენ დღიურ საფასურს. მაგალითად, გიზას პირამიდაზე მომუშავე ყოველ მამაკაცს, დღეში 4 ან 5 ლიტრი ლუდი ეკუთვნოდა.

   

   მეფუტკრეობა ძველ ეგვიპტეში საკმაოდ მაღალ დონეზე იყო განვითარებული, შესაბამისად თაფლიც საკმაოდ კარგი ხარისხის ჰქონდათ. ფარაონ ტუტანხამონის სამარხში ალებასტრის ჭურჭელი აღმოაჩინეს, სადაც ოდესღაც თაფლი შეინახეს ძელმა ეგვიპტელებმა.

ახლა უკვე გვაქვს წარმოდგენა რითი იკვებებოდნენ ნილოსის ნაპირებზე ჩვენი ეგვიპტელები. არაფერი აკლდათ, შემწვარი, მოხრაკული, მოხარშული, ჩაშუშული თუ გამომცხვარი.

10 რამ, რაც ეგვიპტელებმა გამოიგონეს

ეგვიპტე, მის ხსენებაზე ყველას უდიდესი პირამიდები, ფარაონები, მდინარე ნილოსი და გრანდიოზული ტაძრები გვახსენდება. ცივილიზაცია, რომელმაც ამდენს მიაღწია, რა თქმა უნდა ყოველდღიურ ცხოვრებაშიც ძალიან დიდი ნაბიჯები გადადგამდა. მათ უამრავი ისეთი რამ გამოიგონეს, რასაც დღესაც კი დიდი მონდომებით ვიყენებთ. ქვემოთ ყველაზე პოპულარულ ეგვიპტურ “გამოგონებებს” გაგაცნობთ.

თვალის ჩრდილები და ლაინერი
ალბათ, ძალიან არ გაგიკვირდებათ როდესაც გაიგებთ, რომ თვალის გარშემო ჩრდილები სწორედ ეგვიპტელების მიერაა პირველად ფართოდ გამოყენებული. დაახლ. ძვ.წ. 5000 წელს, უკვე დასტურდება თვალის შავი ლაინერის არსებობა. ყველაზე ფართოდ გავრცელებული მწვანე და შავი ფერები იყო, რომლებსაც მალაქიტისა და ტყვიის შემცველი მადანისაგან ამზადებდნენ.

პაპირუსი
პაპირუსს რომ ახსენებენ, ჯერ მულტფილმი მახსენდება, რომელსაც ბავშვობაში პირველ არხზე მოუთმენლად ველოდი ხოლმე 🙂 ახლა, ცოტა ნამდვილ პაპირუსზეც მოვყვეთ. დაახლ. ძვ.წ. 3000 წელს, ძველმა ეგვიპტელებმა სასწაული აღმოჩენა გააკეთეს, მათ ისწავლეს მცენარე პაპირუსისასგან როგორ გაეკეთებინათ საწერად ვარგისი ქაღალდი. ეგვიპტე პირველი ცივილიზაცია იყო, რომელმაც თხელი ქაღალდის მსგავსი მატერია გამოიყენა საწერად. უკვე, ძვ.წ. 1000 წელს, ეგვიპტიდან პაპირუსის ქაღალდები დასავლე აზიასა და ახლო აღმოსავლეთში გაჰქონდათ. რა თქმა უნდა, თხელი პაპირუსი საწერად უფრო იოლი იყო, ვიდრე თიხის ფირფიტები.

365 დღიანი კალენდარი 

 ზემოთ სურათზე რასაც ხედავთ, შეიძლება ცოტა უცნაურად მოგეჩვენოთ, მაგრამ კარნაკის ტაძრის კედელზე გამოსახული კალენდარია. დიახ, ეგვიპტელები 360 დღიანი კალენდრით ხელმძღვანელობდნენ, რომელიც 12 თვედ იყოფოდა, თვე კი 30 დღისაგან შედგებოდა. დაახლ, ძვ.წ. 4000 წელს, კალენდარს დამატებითი 5 დღეც დაურთეს და მზის კალენდარს სრული სიზუსტით მიჰყვებოდნენ. ძვ.წ. 238 წელს კი ყველა გააოცეს და ნაკიანი წელიც დაამატეს.

ხარებშებმული გუთანი 
იმედია არ დაგვიწყებიათ და ტრაქტორების ეპოქაში, ჯერ კიდევ გვახსოვს რისთვის იყენებდნენ გუთანს და რატომ იყო მისი გამოგონება ასე მნიშვნელობანი 🙂 ნილოსის ნაპირები მოსავლის მოსაყვანად ძალიან ნოყიერი იყო, თუმცა სჭირდებოდა კარგი დამუშავება და დასათესად მიწის მომზადება. ძვ.წ. 2500 წელს, ეგვიპტელებს უკვე ჰქონდათ გუთანი და ხარების მეშვეობით შეეძლოთ მიწის მოხვნა და სათესად მისი გამზადება.

პიტნის სავლებები პირის ჰიგიენისათვის
 სამწუხაროდ, ეგვიპტელებს მაინც და მაინც მოწესრიგებული პირის ღრუ არ ჰქონიათ. თანამედროვე კვლევებითა და მუმიების შესწავლით დადგინდა, რომ თვით დედოფალი ჰატშეპსუტი და რამზეს დიდიც კი, კბილის ინფექციამ გადაიყოლა. ნუ, რამზესზე ვიტყვით მაინც, დრომ უწიაო, 90 წელს გადაცილებული გარდაიცვალა, მაგრამ ჰატშეპსუტმა ფრიად ახალგზრდამ დატოვა კემეტის ქვეყანა.
კბილებისა და პირის ღრუს ასეთი ცუდი მდგომარეობა საკვებით იყო გამოწვეული. უპირველეს ყოვლისა, ქვიშის ნამცეცები საჭმელზე ხვდებოდა. ხორბალს ქვის დოლაბებით ფქვავდნენ, რაც ფქვილში ქვის ნაწილაკების მოხვედრას იწვევდა, ასეთი ფქვილისგან გამომცხვარი პური კი, კბილების ცვეთას და შემდგომ გაფუჭებას იწვევდა, საბოლოოდ ჯამში, პირიდან არც თუ სასიამოვნო სურნელი ამოსდიოდათ. ამიტომაც, პატარა პიტნის გრანულები შექმნეს, რომელსაც დარიჩინს, კომიფორას (იგივე მურის ხე) და თაფლს ურევდნენ,  ლოყებთან ითავსებდნენ და უსიამოვნო სუნიც ქრებოდა 🙂

თმებისა და ნებისმიერ თმის მოცილება
 ეგვიპტელი კაცებისა და ქალებისთვის, თმის მოცილება სხეულის ნებისმიერ ადგილას საკმაოდ დამკვირდებული ტრადიცია იყო. მათ სჯეროდათ, რომ სხეულზე თმა ბარბაროსობისა და უსუფთაობის ნიშანი იყო. ამიტომაც, უძველესი დროიდან, დიდი მონდომებით იპარსავდნენ თმებს, თავზეც და ტანზეც. ზუსტად ისევე, როგორც ახლა ჩვენთან ლაზერულ ეპილაციას მივმართავთ. ერთი ორი დიოდური ლაზერის აპარატი, ნამდვილად დატახავდა თებეს სასახლეს 😀

კბილის პასტა და კბილის ჯაგრისი 
ქვიშისა და პურში მოხვედრილი ქვის ნამცეცებისაგან, საწყალ ეგვიპტელებს როგორც უკვე იცით, გადასარევი კბილები ნამდვილად არ ჰქონდათ, თუმცა ცდილობდნენ მაინც რომ კბილებზე ეზრუნათ. მსოფლიოში პირველად, სწორედ ძველმა ეგვიპტელებმა გამოიყენეს კბილის ჯაგრისი და კბილის პასტა, რომელსაც კვერცხის ნაჭუჭისაგან ამზადებდნენ.

პარიკი 
მთლად თავგადაპარსულ საზოგადოებაში, რაღა გასაკვირია რომ პარიკი უხსოვარი დროიდან შექმნეს. პარიკი სოციალური სტატუსის ხაზგასასმელად იდეალური საშუალება იყო, მას იყენებდნენ როგორც ქალები, ასევე კაცები. პარიკს ამზადებდნენ ადამიანის თმებისაგან.

მაღალ ქუსლიანი ფეხსაცმელი 
ყველაზე ადრეული ფატქი, რომელიც ამტკიცებს რომ ეგვიპტელები მაღალქუსლიან ფეხსამელებს ხმარობდნენ, ძვ.წ. 3500 წლით თარიღდება. ანუ, გამოდის რომ მაღალი ქუსლები გაერთიანებულ ეგვიპტეზე უფრო ძველია 🙂 ასეთ ფეხსაცმელებს, მაღალი კლასის ადამიანები ატარებდნენ, ქალები და კაცებიც. დაბალი კლასის ხალხი, რომელიც ყოველდღე მიწასთან მუშაობდა, მსგავს ფეხსაცმელს ნამდვილად ვერ ატარებდა. გამონაკლისი იყო მხოლოდ ერთი პროფესია – ყასაბი, მათ მიერ მაღალი ქუსლის ტარება პროფესიული მიზნით ხდებოდა, რომ დაკლული ცხოველის სისხლში არ გასვროდათ ფეხი.

ლერწამის კალამი და შავი მელანი
პაპირუსის გამოგონებასთან ერთად, ძველი ეგვიპტელები პირველები იყვნენ, ვინც 5200 წლის წინ ლერწამის ღერი კალმად გამოიყენეს, წყლისა და ჭვარტლის ნაზავისაგან კი მელანი შექმნეს.

 

ამ სტატიის წაკითხვის შემდეგ, იმედია რამდენჯერაც ქუსლიან ფეხსაცმელს ჩაიცვამთ, კბილებს გამოიხეხავთ, ანდა უბრალოდ ეპილაციაზე წახვალთ, ძველი ეგვიპტელები გაგახსენდებათ და მიხვდებით ეს ყველაფერი მათ დაიწყეს 🙂
თუ რაიმე გამომრჩა და თქვენ გაგახსენდათ, ქვემოთ კომენტარების ველში ჩაწერეთ და აუცილებლად დავამატებ 🙂

 

 

ძველ ეგვიპტური კალენდარი

ენისა და დამწერლობის შემდეგ, კალენდარი ადამიანის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოგონებაა, რაც გვეხმარება სოციალრ-ეკონომიკური, რელიგიური და ადმინისტრაციული საკითხების მოწესრიგებაში.  ძველ ეგვიპტეში ასტრონომია მაღალ დონეზე იყო განვითარებული. ინტერესი ციური სხეულების მიმართ, პრაქტიკული მოთხოვნებითა და საჭიროებით იყო გამოწვეული. სამეფოს კეთილდღეობა დამოკიდებული იყო ნილოსის ყოველწლიურ ადიდებაზე.
ეგვიპტელებმა უძველეს დროშივე შეამჩნიეს, რომ ნილოსის ადიდებისას, ცაზე ჩნდებოდა სირიუსი, ანუ ეგვიპტურად სოთისი. თანამედროვე კალენდრით, ეს დღე 21 ივნისს ემთხვევა, სწორედ ეს იყო მათთვის ახალი წლის დასაწყისი.

საკმაოდ გავრცელებულია აზრი, რომ უძველესი კალენდარი ეგვპტელბმა 5000 წლის წინ შექმნეს, რომელიც მთვარის სისტემაზე იყო დაფუძნებული. ახალი თვე ახალი მთვარის ციკლიდან იწყებოდა და 29-30 დღეს გრძელდებოდა, ყოველი თვეს იწოდებოდა რელიგიური ფესტივალის, ან დღესასწაულის სახელი. რადგან მზის კალენდარს დღეებით ჩამორჩებოდა, ყოველ წელს მე-13 თვეს უმატებდნენ, რათა სრული ციკლი შესრულებულიყო. მოგვიანებით, ძველ ეგვიპტეში მზის კალენდარი და 3 სეზონიანი წლის ცნება შემოიღეს.

მეფეთა ველი, რამზეს VI-ის სამარხის ჭერი, რომელიც მოხატულია ასტრონომიული რუკით.

 ნილოსის ადიდების შემდეგ, რამდენიმე თვის განმავლობაში დაბლობები წყლით იფარებოდა. როცა მდინარე კალაპოტს უბრუნდებოდა, იწყებოდა სასოფოლო-სამეურნეო სამუშაოების, ხვნისა და თესვის სეზონი. გაზაფხულობით, კი დგებოდა მოსავლის აღების დრო. სწორედ ამ სასიცოცხლო ციკლს ემყარებოდა ძველ ეგვიიპტური კალენდარი.
ეგვიპტელთა კალენდარი მზის სისტემას ეყრდნობოდა, განსხვავებით სხვა ცივილიზაციებისა. 1 წელი მოიცავდა 360 დღეს, წელიწადი შედგებოდა 12 თვისაგან, რომელნიც თავისთავად იყოფოდნენ 30 კალენდარულ დღედ. უკვე პირველი დინასტიების დროს, დაახლ. ძვ.წ. 3200 წელს მოხდა 5 დამატებითი დღის ჩასმა კალენდარში, რათა სრულყოფილად დამთხვეოდნენ მზის ციკლს. ამ დღეების განმავლობაში აღინიშნებოდა სხვადასხვა დღესასწაულები. ეს დღეები ეძღვნებოდა ღმერთ ოსირისს, ისიდას, ჰორს, სეთსა და ნეფტისს.

ქალრმერთი ნუტი და ცის რუკა

არსებობს პატარა მითი, რომელიც ხსნის დამატებით 5 დღის არსებობის მიზეზს. როგორ იცით, ძველ ეგვიპტურ კოსმოგონიურ-სამყაროს შექმნის მითებში, ქვეყნიერების შემქმნელად გვევლინება ატუმი, ხან რა. მან შექმა ორი ღმერთი – შუ (ჰაერის ღმერთი) და ტეფნუტი (სინოტივე). მათ ეყოლათ გები (მიწა) და ქალღმერთი ნუტი (ცა). მათ ერთმანეთი ძალიან უყვარდათ, რითაც ღმერთი რა ძალიან შეწუხდა და ტეფნუტს სთხოვა მათ განცალკევება, ნუტი კი დასაჯა რომ წელიწადის არც ერთ დღეს არ უნდა ეტარებინა ბავშვი მუცლად. სწორედ ამის შემდეგ მოხდა ცისა და მიწის გაყოფა. ღმერთმა თოტმა,  სიბრძნით რას “დამატებითი” 5 დღე გამოსტყუა, სწორედ ამ დღეს იშვა ოსირისი, ჰორი, სეთი, ისიდა და ნეფთისი.

 ყოველი წელი იყოფოდა სამ სეზონად: 
ახეტ (ადიდება, 21 ივნისიდან – 21 ოქტომბრამდე) – პერიოდი, როდესაც ნილოსი დიდდებოდა. მდინარის ადიდება ივნისიდან დეკემბრამდე გრძელდებოდაა, თუმცა ოქტომბერში უკვე ნელ-ნელა კალაპოტს უბრუნდებოდა. ამ დროს ნილოსის მიერ ჩამოტანილი ნოყიერი შლამი კილომეტრობით ვრცელდებოდა ეგვიპტის ტერიტორიაზე და მადლიან მოსავალს უქადდა გლეხებს.  ახეტ სეზონში შემავალი თვეები იყო: თოტი, პაოფი, ატირ,ხოიაკ (სახელები მოცემულია კოპტურ ენაზე).

პერეტ (გამოსვლა, 22 ოქტომბრიდან – 21 თებერვლამდე); ნილოსი საბოლოოდ უბრუნდებოდა თავის პირვანდელ კალაპოტს, იწყებოდა მიწის ხვნა და მოსავლის დათესვა. პერეტ სეზონში შემავალი თვეები – თიბი, მეხირ, ფამენოტ, ფარმუტ.

შემუ (სიმშრალე, 22 თებერვლიდან – 20 ივნისამდე), ძველი ეგვიპტელებისათვის ეს ზაფხული იყო, სეზონი როდესაც მოსავალს იღებდნენ, ერთ-ერთი ყველაზე ფაციფუცა და დაკავებული დრო მთელს კემეტის ქვეყანაში. ასევე, ეს იყო დრო, როდესაც გადასახადის ამკრეფნი ჩამოივლიდნენ და ფარაონისათვის ყოველწლიურ ხარკს კრეფდნენ. შემუ სეზონში შემავალი თვეები – პახონი, პაინი, ეპიფი, მესორი.

ეგვიპტური კალენდარი ერთ-ერთი ყველაზე დახვეწილი და სრულყოფილია ძველი ცივილიზაციების მიერ შექმნილთა შორის. აქვე ერთ პატარა დეტალსაც შეგახსენებთ, მოდი გადავხედოთ საიდან მოდის თანამედროვე კალენდარი რომელსაც ჩვენს დღეს ვიყენებთ. რა თქმა უნდა, იულიუს კეისარიდან და რომაელებიდან. ცეზარის რეფორმებამდე, რომის იმპერია მთვარის კალენდარს იყენებდა. მაშ რა მოხდა? გახსენდებათ კეისარისა და ეგვიპტის კავშირი? დიახ, დიახ – კლეოპატრა. მას შემდეგ, რაც დედოფალი რომში ჩავიდა, მან თან უდიდესი ცოდნა და გამოცდილება ჩაიტანა. სწორედ ამ პერიოდში მოახდინა იულიუსმა ცვლილებები და მზის კალენდარზე გადავიდა იმპერია. ასე რომ, გამოდის ჩვენი კალენდარიც ეგვიპტელების დანატოვარია 🙂

თუ გსურთ გაიგოთ ვინ ხართ ძველ ეგვიპტური ჰოროსკოპის მიხედვით, შეგიძიათ გადახვიდეთ ბმულზე. შედეგი გაგვიზიარეთ 🙂

 

გამოყენებული ლიტერატურა:

http://www.ancient-origins.net/artifacts-ancient-technology/why-are-there-365-days-year-organizing-dates-ancient-egyptian-calendar-021761?nopaging=1

http://www.calendar-origins.com/egyptian-calendar.html

http://www.ancient-egypt-online.com/ancient-egyptian-calendar.html

http://www.crystalinks.com/calendaregypt.html

ტუტანხამონის უცნობი ისტორია

ვინ იყო ტუტანხამონი?
ფარაონი ტუტანხამონი ძვ.წ. 1334-1325 წლებში მართავდა ეგვიპტეს, XVIII დინასტიის მე-12 მმართველი იყო და მისი სატახტო სახელია ნებ-ხეფერუ რე. ვიცი, ვიცი, ტუტანხამონისაგან ფრიად განსხვავდება 🙂
მომავალი ფარაონი ახეტატონში დაიბადა, ფარაონ ეხნატონის მმართველობისას. ტუტანხამონის დედა, სავარაუდოდ ეხნატონის ერთ-ერთი ცოლი კიია იყო. სამწუხაროდ არაფერია ცნობილი მისი ბავშვობისა და ახეტატონში ცხოვრების შესახებ, თუმცა ერთი რამ უდაოა, ის ჩრდილოეთ სასახლეში ცხოვრობდა. 9 წლის ასაკში ტახტზე ადის და ქვეყანას ძალიან რთულ პერიოდში უდგება სათავეში. რადგან ფარაონის “დიდი სამეფო ცოლის” შვილი არ ყოფილა, ტახტზე ასვლის ლეგიტიმაციისათვის, ნახევარ დაზე ანხესენამუნზე აქორწინებენ, რომელიც ნეფერტიტისა და ეხნატონის ქალიშვილი იყო.
გამეფებიდან 2 წლის შემდეგ, სამეფო ოჯახი ეგვიპტის ძველ რელიგიას აღადგენს, ახეტატონიდან კი ლუქსორში გადადის. თანამედროვე ეგვიპტოლოგებისათვის, არც თუ ბევრი რამაა ცნობილი ტუტანხამონის ცხოვრებისა და 9 წლიანი მმართველობის შესახებ. ჩნდება უამრავი კითხვა, პასუხები კი არსად ჩანს, ეგვიპტის ქვიშა კვლავ საგულდაგულოდ გვიმალავს. თავის ისტორიულ მიმოხილვაში ჰოვარდ კარტერი სამართლიანად აკეთებს შემდეგ დასკვნას: “ჩვენი დღევანდელი ცოდნის საფუძველზე, გადაჭრით შეგვიძლია ვთქვათ მხოლოდ ერთი რამ. ერთადერთი მნიშვნელოვანი მოვლენა მის ცხოვრებაში ის იყო, რომ იგი მოკვდა და დაასაფლავეს”. გვაინტერესებს როდის გარდაიცვალა ფარაონი? ამის გამოთვლა მიახლოებით მეცნიერებმა უკვე შეძლეს. სარკოფაგზე, ოდესღაც დედოფლის მიერ დადებული ყვავილებისა და გვირილების თაიგული აღმოაჩინეს. ეს პირადპირ მიგვანიშნებს, რომ ტუტანხამონი მარტში ან აპრილის დასაწყისში დაკრძალეს. სწორედ ამ დროს ხარობს ეგვიპტეში გვირილები. აქვე გავითვალისწინოთ ფაქტი, რომ მუმიფიცირებას და სხეულის დასაკრძალად გამზადებას 70 დღე მაინც დასჭირდებოდა. დასკვნა: ტუტანხამონი დეკემბერში ან იანვარში გარდაიცვალა (ეგვიპტურად ამ თვეს ფამენოტი ეწოდებოდა).
მოდი, ნუ ვიქნებით ჰოვარდ კარტერივით მკაცრები და ვცადოთ ჩავიხედოთ მის ცხოვრებაში. დარწმუნებული ვარ, ვიპოვით მნიშვნელოვან და საინტერესო ისტორიას.

ალბათ, ფიქრობთ ჩვენი ბიჭი ისე ადრე გადაიცვალა, რომ შვილების ყოლის ასაკისათვის არც კი მიუღწევია. სულ ტყუილად! ჰოვარდ კარტერის მიერ ფარაონის აკლდამის აღმოჩენის ამბავი მთელს მსოფლიოშია ცნობილი. სამწუხაროდ მხოლოდ ერთეულებმა იციან მისი ოჯახური ტრაგედიისა და დაღუპული შვილების შესახებ.

აკლდამის დათვალიერებისა და ნივთების დახარისხებისას, ერთ-ერთ კამერაში, სკივრებს შორის აღმოაჩინეს ყუთი, ყოველგვარი მორთულობის გარეშე, სიგრძით 61 სმ. ყუთი თოკით შეეკრათ და სამეფო ბეჭდით დაებეჭდათ, შიგნით კი ორი ადამიანის ფორმის მინიატურული სარკოფაგი ჩაედოთ. ერთის სიგრძე 49.5 სმ, მეორის სიგრძე კი 57.7 სმ იყო. სარკოფაგში კიდევ ორი სარკოფაგი ჩაედოთ, საბოლოოდ კი მეცნიერები ორ ოქროს ნიღიბან ჩვილის მუმიას წააწყდნენ.
აღმოჩენილი მუმიები დოქტორმა დერიმ შეისწალა. პირველი მუმიის სიგრძე 30 სმ იყო, მეორისა კი 39.5. ამ აღმოჩენამ ფარდა ახადა სამეფო წყვილის ტრაგედიას, დედოფალი ანხესენამუნი ორსულად იყო,  სამეფო წყვილს ჰქონდა შანსი დინასტიური კრიზისი დაესრულებინათ და მემკვიდრე გაეჩინათ. სამწუხაროდ, დედოფალს 8 თვის ასაკში მუცელი მოეშალა.

ტუტანხამონის შვილების სარკოფაგები

პირველი ნაყოფი ძალიან დაზიანებული იყო, სავარაუდოდ მისთვის მუმიფიცირება არც კი ჩაუტარებიათ. მეორე ნაყოფს ნათლად აჩნდა ძველ ეგვიპტელი ექიმებისა და მუმიფიკაციის ოსტატების ხელი. მასზე ჯერ კიდევ შესამჩნევი იყო ფისის კვალი, ასევე იპოვეს რკინის ჩხირი, რომლის მეშვეობითაც თავის ქალას ტვინისაგან ათავისუფლებდნენ. მუცლის მარცხენა მხარესაც აჩნდა ჭრილობის კვალი, საიდანაც შინაგანი ორგანოები გამოიღეს. გასაკვირია და ერთერთ ნაყოფზე წარბებისა და წამწამების კვალიც კი შეიმჩნეოდა. თავდაპირველად გამოითქვა ვერსია, რომ დედოფალი ორჯერ იყო ორსულად. უკანასკნელმა კვლევებმა კი დაამტკიცა, რომ ანხესენამუნი ტყუპებზე იყო ორსულად. ნაყოფებს შორის ასეთი განსხვავება კი გენეტიკური დაავადების ბრალია. გენეტიკური დაავადებები კი ხშირია ოჯახის წევრებს შორის ქორწინებების შემთხვევაში. შეგახსენებთ, ტუტანხამონი დაქორწინებული იყო თავის ნახევარ დაზე – ანხესენამუნზე, მათი მშობლებიც კი მსგავსი ქორწინებების შედეგად გაჩნდნენ.
ორივე ნაყოფი გოგონა იყო, შთამომავლები ნეფერტიტისა, ტიიასა და ჰატშეპსუტისა. მე-18 დინასტიის იმედები. თუმცა, დაბადებისთანავე გარდაიცვალნენ და თან გაიყოლეს მშობლების იმედები დინასტიური კრიზის დასრულების შესახებ.

ეს მუმია მაინც და მაინც კარგად არ გამოიყურება, ვიცი. დნმ-ის ანალიზმა აჩვენა, რომ სწორედ ეს ქალბატონია ტუტანხამონის დედა. სამწუხაროდ, მისი სახელი ჩვენთვის უცნობია.
ახლა, ცოტა დაწვრილებით მუმიის შესახებ: 1898 წელს, მეფეთა ველზე, ამენჰოტეპ II-ის სამარხის გამოკვლევებისას, არქეოლოგებმა საიდუმლო ოთახს მიაგნეს, სადაც 3 სამეფო მუმია ესვენა. მათგან ერთი როგორც შემდეგ გაირკვა დედოფალი ტიია, ახალგაზრდა ბიჭის სხეული თვით ამენჰოტეპ II-ის ვაჟს უებენსენუს ეკუთვნის, მესამე მუმიის ვინაობა დღემდე უცნობია. დნმ-ის ანალიზის მიხედვით დადგინდა, რომ ის ეხნატონის ღვიძლი და (მისი მშობლებიც იყვნენ ამენჰოტეპ III და დედოფალი ტიია) და ტუტანხამონის დედაა, თუმცა მისი სახელი ცნობილი არაა. შესაძლებელია იყოს კიია, სიტამუნი, ბეკერატენი, მერიტატენიც კი, ზოგიერთი მეცნიერის აზრით მუმია თვით ნეფერტიტს ეკუთვნის. თქვენ როგორ ფიქრობთ, ვინ შეიძლება იყოს ტუტანხამონის დედა?

წებოთი მიწებებული ფარაონის წვერი.

გასულ წელს, კაიროს მუზეუმი დიდ სკანდალში გაეხვა. აღმოჩნდა, რომ ფარაონ ტუტანხამონის ნიღაბს “შესანიშნავი” რესტავრაცია ჩაუტარეს. სამგლოვიარო ნიღაბს გამაგრება სჭირდებოდა, თანამშრომლებმა არც აციეს, არც აცხელეს და წვერი პირდაპირ წებოთი მიამაგრეს ნიღაბს. რა თქმა უნდა, რამდენიმე თვეში ეს ამბავი მსოფლიო ტაბლოიდებს მოედო, მუზეუმმა საბოლოოდ აღიარა დანაშაული და უცხოელ ექსპერტებთან ერთად განაახლეს ფარაონის სახე და ნიღაბი.

რაც შეეხება ტუტანხამონს, მიუხედავად ხანმოკლე ცხოვრებისა ერთადერთი ფარაონია რომელიც კვლავ მეფეთა ველზე, საკუთარ აკლდამაში განისვენებს. ეგვიპტური რწმენით, მხოლოდ მისი აკლდამა გახდა ფარაონის სულის სამუდამო განსასვენებელი, სადაც კა და ბა ერთმანეთს შეერწყნენ. მხოლოდ მას აუხდა ძველ ეგვიპტური ლოცვა: “დაე, ორი სამყაროს მეუფეს, ზემო და ქვემო ეგვიპტის მბრძანებელს (ფარაონის სახელი) ჰქონდეს ჯანმრთელობა და კეთილდღეობა, როგორც ფარაონს”.